«Στο παρελθόν η αυστηρή νομισματική πολιτική της Τράπεζας της Ιαπωνίας έχει γίνει στόχος κριτικής, αλλά μπορεί επίσης να ειπωθεί ότι οι πολιτικές της έχουν ξεκινήσει έναν ιστορικό δομικό μετασχηματισμό. Σε αυτό ακριβώς το στάδιο, όπου οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στην Ιαπωνία έχουν φτάσει σε σταυροδρόμι, η αλλαγή της πολιτικής και η επικέντρωσή της στην ποσοτική χαλάρωση μπορεί να λυτρώσει την Τράπεζα της Ιαπωνίας από την προηγούμενη σφιχτή νομισματική πολιτική της.[1]»
Σε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιαπωνία το 1995 υπό τον τίτλο «Πώς να δημιουργήσουμε ανάκαμψη μέσω της «ποσοτικής νομισματικής χαλάρωσης» ο RichardWerner επινόησε για πρώτη φορά τον όρο ποσοτική χαλάρωση αναφερόμενος στον τρόπο με τον οποίο η Ιαπωνία θα μπορούσε να εξέλθει της οικονομικής ύφεσης. Ο Richard Wernerτότε ήταν οικονομολόγος της Jardine-Fleming στο Τόκυο. Σήμερα είναι Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Southampton, Διευθυντής του Κέντρου Τραπεζικής, της Χρηματοοικονομικής και της Αειφόρου Ανάπτυξης.
ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΧΑΛΑΡΩΣΗ ΜΕ ΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗ
Πολλά έχουν γραφτεί για την ποσοτική χαλάρωση ως μη συμβατική νομισματική πολιτική των Κεντρικών Τραπεζών για να διοχετεύσουν ρευστότητα στην οικονομία, να στηρίξουν τον τραπεζικό τομέα και να αντιμετωπίσουν την κρίση που ξεκίνησε το 2007. O Raghuram Rajan, Διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας της Ινδίας, είχε χαρακτηρίσει τον Ιούνιο του 2013 την μη συμβατική νομισματική πολιτική ως «ένα βήμα στο σκοτάδι. »[2] Για το ίδιο θέμα η Κριστίν Λαγκάρντ δήλωνε λίγες ημέρες μετά ότι «η εκτίμηση του Ταμείου [ΔΝΤ] είναι ότι ο αντίκτυπος υπήρξε μέχρι στιγμής θετικός … [αλλά] η έξοδος θα μας οδηγήσει σε αχαρτογράφητη περιοχή.»[3] Παρότι όμως διοχετεύτηκαν στον τραπεζικό τομέα «τόνοι» ρευστότητας, παρά το ότι τα επιτόκια βρίσκονται σχεδόν στο κατώτατο μηδενικό όριο, η ψυχολογική ταλάντωση μεταξύ της «παράλογης ευφορίας» και μίας κατάρρευσης συνεχίζεται με μεγαλύτερη ένταση μετά την πρόσφατη αναταραχή που δημιούργησε διεθνώς η απόφαση της FED για μείωση της μηνιαίας παρέμβασης της. Την ίδια στιγμή που πληθαίνουν πλέον οι φωνές για τον κίνδυνο αποπληθωρισμού στην Ευρωζώνη που παρουσιάζει συμπτώματα ιαπωνοποίησης, οι οικονομίες στην περιφέρεια της Ευρωζώνης, μεταξύ των οποίων και η ελληνική, αναζητούν αναπτυξιακές λύσεις εξόδου από την κρίση. Είναι πιο επίκαιρο από ποτέ να καταλάβουμε τι εννοούσε ο ίδιος οRichard Werner με τον όρο ποσοτική χαλάρωση.
«(1) Η απαραίτητη προϋπόθεση για την οικονομική ανάκαμψη είναι η δημιουργία νέας αγοραστικής δύναμης. Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια αποτελούν εμπόδιο στην ικανότητα των τραπεζών να δημιουργήσουν αυτή την αγοραστική δύναμη, και αυτή είναι η βασική αιτία της ύφεσης.
(2) Κατά την παρούσα χρονική στιγμή η κεντρική τράπεζα είναι η μόνη που είναι σε θέση να αυξήσει την αγοραστική δύναμη. Είναι αναγκαίο να εμπλακεί σε πράξεις ανοικτής αγοράς περιουσιακών στοιχείων ...
(3) Η παρούσα ύφεση παρέχει μια νέα ευκαιρία για την ταχεία ανάπτυξη των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων.»[4]
Πόσο πιο επίκαιρο, ειδικά για την Ελλάδα, μπορεί να είναι το ερμηνευτικό πλαίσιο της ιαπωνικής κρίσης αλλά και η περιγραφή της λύσης σε ένα κείμενο που γράφτηκε το 1995; Ο Werner είχε ήδη περιγράψει δύο χρόνια πιο νωρίς την «ποσοτική θεωρία της πίστωσης»[5] υπερβαίνοντες τις μακροοικονομικές «ανωμαλίες» που δεν μπορούσαν να ερμηνευτούν από την ποσοτική θεωρία που είχε περιγράψει το 1911 ο Irving Fisher[6]. Υποστηρίζοντας ότι το χρήμα είναι πίστωση και ότι ο ρόλος των τραπεζών δεν είναι διαμεσολαβητικός μεταξύ επενδύσεων και καταθέσεων ανέπτυξε ένα νέο υπόδειγμα όπου διαχώρισε τις πιστώσεις σε αυτές που κατευθύνονται στην πραγματική οικονομία και επηρεάζουν το ονομαστικό ΑΕΠ και σε αυτές που κατευθύνονται στον χρηματοοικονομικό τομέα και δεν επηρεάζουν το ΑΕΠ. Προχώρησε πέρα από την ποσοτική θεωρία η οποία συνέδεε την προσφορά χρήματος με το επίπεδο τιμών και το εισόδημα και ανέπτυξε ένα υπόδειγμα όπου η πιστωτική λειτουργία των τραπεζών και η χορήγηση δανείων είναι αυτή που αυξάνει την αγοραστική δύναμη. Όπως ο ίδιος αναφέρει, τα αποτελέσματα
«υποδηλώνουν για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, ότι είναι επιτακτική η ανάγκη για την παρακολούθηση της κατανομής των πιστώσεων και για παρέμβαση όταν η δημιουργία πιστώσεων για μη παραγωγικούς και ιδιαίτερα για κερδοσκοπικούς λόγους, λαμβάνει χώρα σε σημαντικό βαθμό. Όταν υπάρχει μία φούσκα ενεργητικού η υπέρβαση στην δημιουργία πιστώσεων θα δημιουργήσει μη εξυπηρετούμενα δάνεια τα οποία τελικά θα ακρωτηριάσουν το τραπεζικό σύστημα και θα δημιουργήσουν πιστωτική ασφυξία.»
Δεν είναι από τις καταθέσεις που χρηματοδοτούνται οι επενδύσεις αλλά το αντίθετο, τα δάνεια δημιουργούν καταθέσεις. Δεν είναι οι κυβερνήσεις οι οποίες έχουν στον έλεγχο τους την νομισματική κυκλοφορία, ούτε καν οι Κεντρικές Τράπεζες αφού η νομισματική βάση δεν είναι παρά ένα μικρό κλάσμα της συνολικής κυκλοφορίας χρήματος. Επιπλέον η κρίση έχει καταστήσει σαφές ότι ούτε η μείωση των ελάχιστων αποθεματικών που είναι υποχρεωμένες να έχουν οι εμπορικές τράπεζες κατατεθειμένες στην Κεντρική Τράπεζα είναι πλέον εργαλείο αύξησης της ρευστότητας στην οικονομία. Αυτό που δεν έχουμε δοκιμάσει ακόμη είναι τα αρνητικά ονομαστικά επιτόκια αφού ούτε τα χαμηλά και σχεδόν μηδενικά επιτόκια δεν μπόρεσαν να δώσουν αναπτυξιακή ώθηση στην Ευρωζώνη. Αναποτελεσματικά όσον αφορά την ανάπτυξη αποδείχτηκαν και τα δύο προγράμματα μακροπρόθεσμης αναχρηματοδότησης της ΕΚΤ. Η ποσοτική χαλάρωση όπως εφαρμόστηκε ουσιαστικά είναι μία διαστρέβλωση του υποδείγματος που ανέπτυξε ο Werner. Πρόσφατα o Steve Keen σε μία συνέντευξη στο capital υποστήριξε ότι «αυτό που έχουν κάνει στην πραγματικότητα με το QE δεν είναι ένεση χρημάτων στην οικονομία» αλλά είναι μία ανταλλαγή αποθεματικών με ομόλογα που τελικά, μεταξύ άλλων, είχε σκοπό στις ΗΠΑ να κρατήσει το επιτόκιο του δεκαετούς ομολόγου κάτω από το 3%. Στην Ελλάδα ακόμη και μετά την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών και την ολιγοπωλιακή πλέον διάρθρωση του τραπεζικού τομέα δεν μπορεί να αποκατασταθεί η πιστωτική λειτουργία των τραπεζών. Τελικά υπάρχει κάποια λύση επανεκκίνησης της οικονομίας;
Ο Richard Werner με αφορμή την παρουσία του πέρυσι σε μία ημερίδα του τμήματος International MBA του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών είχε δώσει μία συνέντευξη στο capital. Είχε υποστηρίξει ότι το πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν αντιμετωπίζει την ανεργία και δεν είναι αναπτυξιακό. Παράλληλα υποστήριξε η έκδοση ομολόγων δεν είναι ο κατάλληλος τρόπος για να χρηματοδοτήσει μία κυβέρνηση τις δαπάνες της. Ο Werner έχει καταθέσει μία πρόταση 7 σημείων τα οποία μπορούν να ξαναβάλουν τις οικονομίες της Ευρωζώνης σε αναπτυξιακή τροχιά. Ένα πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης με πιστωτική καθοδήγηση.
ΛΙΣΤΑ ΔΡΑΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ.[7]
1. Εξαγορά όλων των μη εξυπηρετούμενων στοιχείων ενεργητικού (δανείων) από την ΕΚΤ σε ανταλλαγή με την υποχρέωση των εμπορικών να υπαχθούν σε ένα καθεστώς "ποσοτικής πιστωτικής καθοδήγησης»
2. Η πιστωτική καθοδήγηση από την ΕΚΤ δια μέσω των εθνικών Κεντρικών Τραπεζών απαιτεί από τις τράπεζες την επίτευξη μηνιαίων και τριμηνιαίων στόχων πιστωτικής επέκτασης στις ακόλουθες υποκατηγορίες πιστώσεων και για τις οποίες οι τράπεζες θα πρέπει να δίνουν μηνιαία αναφορά:
Α. τραπεζικές πιστώσεις που επηρεάζουν το ΑΕΠ [παραγωγικές πιστώσεις]
Β. τραπεζικές πιστώσεις που δεν επηρεάζουν το ΑΕΠ [μη παραγωγικές πιστώσεις που κατευθύνονται στον χρηματοοικονομικό τομέα και σε χρηματοοικονομικά προϊόντα]
Η ΕΚΤ δια μέσω των εθνικών Κεντρικών Τραπεζών θα περιορίσει τις πιστώσεις τύπου Β και θα θέσει ετήσιους στόχους ποσοστιαίας μεγέθυνσης για τις πιστώσεις τύπου Α.
3. Η ΕΚΤ θα πρέπει να δημιουργήσει έναν μηχανισμό εγγυήσεων για εκείνες τις πιστώσεις τύπου Α που είναι επιθυμητές, π.χ. πιστώσεις στον βιομηχανικό τομέα, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την έρευνα και εκπαίδευση.
4. Η ΕΚΤ πρέπει άμεσα να επαναφέρει τις πράξεις αναχρηματοδότησης της Bundesbank και να τις εξαπλώσει σε όλες τις Κεντρικές Τράπεζες των χωρών μελών. [Η Bundesbank αγόραζε κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις στοιχεία ενεργητικού των εμπορικών τραπεζών με διμερείς πράξεις βελτιώνοντας την ρευστότητα των τραπεζών.]
5. Μέχρι να μπει ο μηχανισμός σε λειτουργία η ΕΚΤ, δια μέσω των εθνικών Κεντρικών Τραπεζών, να χρηματοδοτήσει επενδύσεις τύπου Α.
6. Η ΕΚΤ να θεσμοθετήσει έναν μηχανισμό με σκοπό και σε συνεργασία με τις εθνικές Κεντρικές Τράπεζες, τα Υπουργεία Οικονομικών και τους Οργανισμούς Διαχείρισης Χρέους να σταματήσει η έκδοση ομολόγων από τις κυβερνήσεις και η χρηματοδότηση τους από τις αγορές. Οι απαιτήσεις για χρηματοδότηση του δημόσιου τομέα, ο οποίος θα πρέπει να υπόκειται στους στόχους των προϋπολογισμών έτσι όπως καθορίζονται από τις Βρυξέλλες, θα πρέπει να καλύπτονται μεαπευθείας δανειακά συμβόλαια με τις εμπορικές τράπεζες. Αυτό θα μειώσει το κόστος χρηματοδότησης, θα βοηθήσει τις τράπεζες να επεκτείνουν τις δραστηριότητες τους χωρίς την ανάγκη κάλυψης των δεικτών κεφαλαιακής επάρκειας μια και ο σταθμισμένος κίνδυνος του κρατικού χρέους είναι μηδενικός[8]. Επίσης θα βελτιώσει τους ισολογισμούς των εμπορικών τραπεζών αφού τα διμερή συμβόλαια δεν αποτιμώνται σε αγοραίες τιμές αλλά και θα μπορούν τα συμβόλαια να χρησιμοποιούνται για πράξεις αναχρηματοδότησης από την ΕΚΤ.
7. Η ΕΚΤ θα πρέπει μαζί τις εθνικές εποπτικές αρχές του χρηματοπιστωτικού τομέα, την Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών και την Επιτροπή της Βασιλείας να διαπραγματευτούν την απαλλαγή των τραπεζών της ευρωζώνης για τουλάχιστον 3 χρόνια από τις προδιαγραφές των κανόνων της Βασιλείας για την κεφαλαιακή επάρκεια και μέχρι να αποκατασταθεί η πιστωτική επέκταση και η αύξηση του ονομαστικού ΑΕΠ σε επίπεδα πλήρους απασχόλησης.
Οι παρεμβάσεις των Κεντρικών Τραπεζών και οι διμερείς δανειακές συμβάσεις δεν είναι απαραίτητο να συμβούν ταυτόχρονα[9] ενώ η κρίση χρέους στην Ελλάδα μπορεί, ή καλύτερα μπορούσε, να επιλυθεί χωρίς χρεοκοπία, έξοδο από το ευρώ ή απώλεια εθνικής κυριαρχίας[10]. Τα πλεονεκτήματα των προτάσεων του αντιμετωπίζουν το βασικό πρόβλημα της ύφεσης, της χαμηλής αύξησης του ονομαστικού ΑΕΠ, αυξάνουν την απασχόληση και τα φορολογικά έσοδα, βγάζουν τις χώρες της Ευρωζώνης από τον φαύλο κύκλο του αποπληθωρισμού και επαναφέρουν την οικονομία πίσω σε ένα θετικό κύκλο εμποδίζοντας την κερδοσκοπία από την δημιουργία πίστωσης που κατευθύνεται στον χρηματοοικονομικό τομέα.
Ίσως τα ερωτήματα που γεννιούνται να είναι περισσότερα από τα προβλήματα που λύνονται και σίγουρα αδυνατώ να παρουσιάσω μία οικονομική θεωρία σε ένα άρθρο. Θα μπορούσαν όλα αυτά να είχαν γίνει πριν την υπογραφή των δανειακών συμβάσεων και του μνημονίου για την Ελλάδα; Εάν είναι τόσο απλό γιατί δεν προχωράει η Ελλάδα και η Ευρωζώνη στην υιοθέτηση ανάλογων πολιτικών; Μήπως κινδυνεύουμε από πληθωρισμό εάν εφαρμοστούν οι δράσεις; Μπορούμε όντως να αποτρέψουμε την δυνατότητα που έχουν οι τράπεζες να χρηματοδοτούν φούσκες; Είναι πλέον σε θέση οι ελληνικές τράπεζες να χρηματοδοτήσουν την ανάπτυξη δεδομένου του υψηλού κόστους που αντλούν ρευστότητα; Τι έχει να πει για την διασφάλιση των καταθέσεων; Τον μηχανισμό εκκαθάρισης; Την ενιαία εποπτεία;
Ας σταθούμε για λίγο, έστω και παρενθετικά, στην απαλλαγή για κάποιο χρονικό διάστημα από το ρυθμιστικό πλαίσιοτης Βασιλείας για την κεφαλαιακή επάρκεια. Στο προοίμιο της οδηγίας 2006/48/ΕΚ για την Βασιλεία II η οποία ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με τον νόμο 3601 ΦΕΚ Α’ 178/01.08.2007 αναφέρει: «(68) Λαμβάνοντας υπόψη την ευαισθησία κινδύνου των κανόνων σχετικά με τις ελάχιστες κεφαλαιακές απαιτήσεις είναι επιθυμητό να εξετάζεται αν οι εν λόγω κανόνες έχουν σημαντικές επιπτώσεις στον οικονομικό κύκλο.» Οι επιπτώσεις στον οικονομικό κύκλο ήταν όμως γνωστές από το 2004 όταν μία μελέτη της Price Waterhouse που παραδόθηκε στην Επιτροπή ανέφερε: «Κατ 'αρχήν, μπορεί να είναι αποδεκτό [!!!] να μειωθεί η οικονομική δραστηριότητα στον τρέχοντα κύκλο ως αποτέλεσμα ενός αυστηρότερου ρυθμιστικού καθεστώτος, αν το καθεστώς αυτό μειώνει τον κίνδυνο καταστροφικής απώλειας σε κάποια χρονική στιγμή στο μέλλον» (σελ.112) Από το βήμα του Κοινοβουλίου το 2007 στην συζήτηση του νομοσχεδίου 3601ακούγονταν ότι «θα βελτιωθεί γενικότερα ο ανταγωνισμός στο τραπεζικό σύστημα», ότι οι μεγάλες τράπεζες είναι προετοιμασμένες, αλλά από εκεί και πέρα με τις μικρές θα υπάρχει πρόβλημα», ότι θα μειωθούν «τα εποπτικά κεφάλαια των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων» και ότι θα μειωθεί το «το κόστος των κεφαλαίων … δίνοντας ώθηση στην οικονομία.» Τι να πρωτοθαυμάσει κανείς!!! Κλείνοντας αυτή την παρένθεση προκαλεί έκπληξη ότι ο φιλοκυκλικός χαρακτήρας των εποπτικών ρυθμίσεων είναι ανύπαρκτος στον δημόσιο διάλογο στην χώρα μας.
Τελικά τι σχέση έχει η σύλληψη της ιδέας για ποσοτική χαλάρωση και πιστωτική καθοδήγηση με όλα όσα εφαρμόστηκαν; Ελάχιστη έως απολύτως καμία. Ποσοτική χαλάρωση δεν είναι τα προγράμματα αγοράς ομολόγων και η χρηματοδότηση των τραπεζών. Εάν μπορεί να περιγραφεί η σημερινή κρίση ως μία «ύφεση ισολογισμών» τότε και η μη συμβατική νομισματική πολιτική μπορεί να περιγραφεί ως μία μη αναπτυξιακή ποσοτική στήριξη των ισολογισμών. Η ποσοτική χαλάρωση έτσι όπως εφαρμόστηκε ήταν όντως «ένα βήμα στο σκοτάδι» ενώ και η έξοδος από τις μη συμβατικές νομισματικές πολιτικές δεν θα μπορούσαν παρά να μας οδηγήσουν σε «αχαρτογράφητες περιοχές». Η έννοια της ποσοτικής χαλάρωσης έχει υποστεί έναν παγκόσμιο επικοινωνιακό βιασμό από την ορθόδοξη οικονομική σκέψη, από κεντρικούς τραπεζίτες, τραπεζίτες, πολιτικούς και δημοσιογράφους. Αυτή η κρίση είναι πρώτα και πάνω από όλα χρηματοπιστωτική και νομισματική και η ποσοτική χαλάρωση με πιστωτική καθοδήγηση έχει στόχο την ανάπτυξη του ονομαστικού ΑΕΠ. Μπορεί να εφαρμοστεί ένα πρόγραμμα πραγματικής ποσοτικής χαλάρωσης στην Ελλάδα;
Ο Richard Werner θα είναι διαθέσιμος, μέσω skype, για να απαντήσει σε μία συζήτηση που διοργανώνει τοcapital στις 25.02 στις 18:30 το απόγευμα στο κατάστημα του Public στο Σύνταγμα στον χώρο εκδηλώσεων στον τελευταίο όροφο. Στην εκδήλωση για την «Έξοδο από την κρίση και τον ρόλο των τραπεζών» εκτός από τον Richard Werner θα είναι επίσης εισηγητές ο Καθηγητής Διεθνών Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών Κος Ιωάννης Τσαμουργκέλης και ο επικεφαλής οικονομολόγος της Τράπεζας Πειραιώς Κος Ηλίας Λεκκός. Την συζήτηση θα συντονίσει ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας Κεφάλαιο και συντάκτης του capital.gr Κος Γιάννης Αγγέλης.
ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΣΤΟ www.capital.gr στις 21.02.2014
[1] Werner, Richard. «How to create recovery through Quantitative Monetary Esaing.» The Nihon Keizai Shinbun. 2 September 1995. http://eprints.soton.ac.uk/340476/ (accessed February 18, 2014).
[2] Rajan, Raghuram. «A step in the dark: unconventional monetary policy after the crisis.» Bank of International Settlements. Paper presented at the 2013 Andrew Crockett Memorial Lecture. 23 June 2013. http://www.bis.org/events/agm2013/sp130623.htm (accessed February 5, 2014).
[3] Lagarde, Christine. «The Global Calculus of Unconventional Monetary Policies.» Federal Reserve Bank of Kansas City. Speech given at the 2013 Economic Policy Symposium. 23 August 2013. http://www.kc.frb.org/publicat/sympos/2013/2013Legarde.pdf (accessed February 5, 2014).
[4] ο.Π 1
[5] Werner, Richard. «Towards a Quantity Theory of Disaggregated Credit and International Capital Flows.» Paper presented at the Royal Economic Society Annual Conference. April 1993. http://eprints.soton.ac.uk/36569/1/KK_97_Disaggregated_Credit.pdf (accessed May 10, 2013) published as Richard A Werner (1997), “Towards a New Monetary Paradigm: A Quantity Theorem of Disaggregated Credit, with Evidence from Japan”, Kredit und Kapital, vol. 30, no. 2, July 1997, Berlin: Duncker & Humblot, pp.276–309.
[6] Μία εξαιρετική σύνοψη της θεωρίας στο Werner, Richard. «Applying the Quantity Theory of Credit:The role of the ECB in the propagation of the European financial and sovereign debt crisis and the policy implications.» Paper presented at the 18th Conference on Alternative Economic Policy in Europe at the University of Poznan, Poland, organised by the EuroMemo Group. 28 September 2012. http://www2.euromemorandum.eu/uploads/werner_qtc_ecb_and_policy.pdf (πρόσβαση February 5, 2014).
[7] Werner, Richard. «The Euro-crisis: a to-do-list for the ECB.» Discussion Paper 1-12, Centre for Banking, Finance and Sustainable Development Policy, University of Southampton, 2012.
[8] Αξίζει έστω και σαν υποσημείωση η αναφορά στο από 3.2.2014 δελτίο τύπου της ΕΚΤ για τις παραμέτρους των ασκήσεων προσομοίωσης.: «Τα ανοίγματα σε κρατικούς τίτλους που περιλαμβάνονται στα χαρτοφυλάκια τίτλων διακρατούμενων μέχρι τη λήξη τους (Held to Maturity) θα αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο όπως άλλα ανοίγματα σε πιστωτικούς κινδύνους που περιλαμβάνονται στο ίδιο χαρτοφυλάκιο, δηλαδή οι επιδράσεις των σεναρίων στις παραμέτρους ζημιών και αθέτησης υποχρεώσεων θα υπολογίζονται και θα έχουν ως αποτέλεσμα τον σχηματισμό μεγαλύτερων προβλέψεων.» Τα διμερή συμβόλαια μεταξύ κρατών και εμπορικών τραπεζών που θα διακρατούνταν μέχρι την λήξη τους θα αντιμετωπίζονταν με τον ίδιο τρόπο; (http://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2014/html/pr140203.el.html)
[9] Werner, Richard. «How to end the European crisis – at no further cost and without the need for political changes.» Discussion Paper 2-12, Centre for Banking, Finance and Sustainable Development Policy, University of Southampton, 2011.
[10] Werner, Richard. «Solutions for Greece - other than default, euro-exit or giving up national sovereignty.» Presentation at the Conference on The Future of Money, Athens University of Economics and Business. 24 January 2013. http://www.slideshare.net/nikoskaratsoris/richard-wernera-solution-to-th... (πρόσβαση March 22, 2013)
