∆έκα Θέσεις για τα Κοινωνικά Κινήµατα *

Andre Gunder Frank - Marta Fuentes **

 

 

 

Εισαγωγή

 

Στο δοκίμιο αυτό αναπτύσσονται οι εξής θέσεις:

 

 

1.  Τα "νέα" κοινωνικά κινήματά δεν είναι νέα, ακόμα κι αν έχουν κάποια νέα χαρακτη­ριστικά γνωρίσματα· ενώ τα "κλασικά" κοινωνικά κινήματα είναι σχετικά νέα και ίσως προσωρινά.

 

2.  Τα κοινωνικά κινήματα εμφανίζουν αρκετή πολυμορφία και ευμεταβλητότητα αλλά έχουν δυο κοινά στοιχεία; Πρώτον, την ατομική κινητοποίηση που έχει σαν βάση ένα αίσθημα ηθικής και δικαιοσύνης (ή αδικίας). Δεύτερον, την κοινωνική ισχύ που έχει σαν βάση την κοινωνική κινητοποίηση ενάντια στη στέρηση και τον αγώνα για την επιβίωση και τη συγκρότηση της ταυτότητας.

 

3.  Hδύναμη και η σημασία των κοινωνικών κινημάτων είναι κυκλική (cyclical) και σχε­τίζονται με τους μακροχρόνιους πολιτικούς, οικονομικούς και τους, ενδεχομένως αλ­ληλένδετους, ιδεολογικούς κύκλους. Όταν οι συνθήκες από τις οποίες δημιουργού­νται τα κοινωνικά κινήματα μεταβάλλονται, με τη δράση των ίδιων των κινημάτων και/ή πιο συχνά λόγω των μεταβαλλόμενων συνθηκών, τα κινήματα αυτά τείνουν να εξαφανιστούν.

 

4.  Είναι σημαντικό να διακρίνουμε την ταξική σύνθεση των κοινωνικών κινημάτων, που στη Δύση αποτελείται κυρίως από τη μεσαία τάξη, στο Νότο από τη λαϊκή/εργατική τάξη και στην Ανατολή και από τις δύο.

 

5.  Υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη κοινωνικών κινημάτων. Η πλειοψηφία τους επι­διώκει περισσότερη αυτονομία μάλλον παρά κρατική εξουσία - τα κοινωνικά κινή­ματα που επιδιώκουν την κρατική εξουσία τείνουν να αυτοαναιρούνται ως κοινωνι­κά κινήματα.

 

6.  Μολονότι τα περισσότερα κοινωνικά κινήματα είναι κυρίως αμυντικά παρά επιθετι­κά και τείνουν να έχουν πρόσκαιρο χαρακτήρα, είναι σημαντικοί (σήμερα, και αύριο ίσως οι πιο σημαντικοί) φορείς του κοινωνικού μετασχηματισμού.

 

7.  Συγκεκριμένα, τα κοινωνικά κινήματα εμφανίζονται ως φορείς και επανερμηνευτές (reinterpreters) της "αποσύνδεσης" από το σύγχρονο καπιταλισμό και της "μετάβα­σης στο σοσιαλισμό".

8.  Μερικά κοινωνικά κινήματα είναι πιθανό να αλληλεπικαλύπτονται όσον αφορά τα μέλη τους ή να είναι περισσότερο συμβατά μεταξύ τους και να κάνουν ευκολότερη τη σύναψη συμμαχιών. Και μερικά είναι πιθανό να έρχονται σε σύγκρουση και ανταγω­νισμό μεταξύ τους. Ίσως είναι χρήσιμο να ερευνήσουμε τις σχέσεις αυτές.

 

9.  Ωστόσο, εφ' όσον τα κοινωνικά κινήματα, όπως και το θέατρο του δρόμου, γράφουν τη δική τους ιστορία (εάν υπάρχει) καθώς προχωρούν, οποιαδήποτε συνταγή για το πρόγραμμα ή τη στρατηγική, για να μη μιλήσουμε για την τακτική, που προέρχεται απ'έξω - για να μην αναφερθούμε στους διανοούμενους - είναι πιθανότατα άσχετη στην καλύτερη περίπτωση και αντιπαραγωγική στη χειρότερη.

 

10. Συμπερασματικά, τα κοινωνικά κινήματα χρησιμεύουν σήμερα στο να επεκτείνουν, να βαθαίνουν ακόμα δε και να ορίζουν πάλι τη δημοκρατία, από μία παραδοσιακή, πολιτική και οικονομική, δημοκρατία στο πλαίσιο του κράτους, σε μία δημοκρατία των πολιτών στο πλαίσιο της κοινωνίας των πολιτών.

 

 

1.Τα "νέα" κοινωνικά κινήματα είναι παλιά αλλά έχουν μερικά νέα χαρακτηριστικά

 

 

     Τα διάφορα κοινωνικά κινήματα στη Δύση, το Νότο και την Ανατολή που κοινώς απο­καλούνται σήμερα "νέα", είναι με ελάχιστες εξαιρέσεις, νέες μορφές κοινωνικών κινη­μάτων που έχουν υπάρξει ανά τους αιώνες. Αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι τα "κλασι­κά" εργατικά και συνδικαλιστικά κινήματα χρονολογούνται μόνο από τον περασμένο αι­ώνα, και εμφανίζονται όλο και περισσότερο να είναι μόνο ένα πρόσκαιρο φαινόμενο που σχετίζεται με την ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμού. Απ' την άλλη μεριά, κι­νήματα αγροτών, τοπικών κοινοτήτων, εθνοτικά/εθνικιστικά, θρησκευτικά ακόμα και φε­μινιστικά/γυναικεία κινήματα έχουν υπάρξει για αιώνες ακόμα και χιλιετίες σε πολλά μέ­ρη του κόσμου. Ωστόσο, σήμερα πολλά από αυτά τα κινήματα αποκαλούνται "νέα" παρά το γεγονός ότι αναρίθμητα κοινωνικά κινήματα έχουν καταγραφεί στην ευρωπαϊκή ιστο­ρία. Τέτοια παραδείγματα περιλαμβάνουν την εξέγερση των σκλάβων του Σπάρτακου στη Ρώμη, το κίνημα αδελφότητας Beguineστις Κάτω χώρες και άλλα γυναικεία κινήμα­τα που κάνουν την εμφάνισή τους το 12ο αιώνα -εναντίον των οποίων εξαπολύθηκε "κυνήγι των μαγισσών" και άλλες μορφές καταπίεσης- κινήματα χωρικών και πόλεμοι στη Γερμανία του 16ου αιώνα, καθώς και ιστορικές εθνοτικές και εθνικιστικές συγκρού­σεις σ'όλη την Ευρώπη. Στην Ασία, τον αραβικό κόσμο και την επέκταση του Ισλάμ, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική, πολλαπλές μορφές κοινωνικών κινημάτων υπήρξαν οι φορείς κοινωνικής αντίστασης και μετασχηματισμού σ'όλη την ιστορία.

 

     Μόνο τα οικολογικά/Πράσινα κινήματα και τα κινήματα ειρήνης δικαιούνται να ονο­μάζονται "νέα" γιατί ανταποκρίνονται σε κοινωνικές ανάγκες που έχει δημιουργήσει πιο πρόσφατα η παγκόσμια ανάπτυξη. Η γενικευμένη υποβάθμιση του περιβάλλοντος, που απειλεί τα μέσα συντήρησης και την ευημερία, είναι το προϊόν της πρόσφατης βιομηχανι­κής ανάπτυξης η οποία σήμερα δραστηριοποιεί, κυρίως αμυντικά, νέα οικολογικά/Πρά­σινα κοινωνικά κινήματα. Οι πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις στη διεξαγωγή των πο­λέμων απειλούν τη ζωή όλων των ανθρώπων και δημιουργούν νέα αμυντικά κινήματα ει­ρήνης. Ωστόσο, ακόμα κι αυτά τα κοινωνικά κινήματα δεν είναι ολωσδιόλου νέα. Η πα­γκόσμια (αποικιακή/ιμπεριαλιστική) καπιταλιστική ανάπτυξη προκάλεσε (ή βασίστηκε) στην τρομερή περιβαλλοντική υποβάθμιση πολλών χωρών του Τρίτου Κόσμου (όπως για παράδειγμα, μετά την κατάκτηση της Αμερικής, τους πολέμους για τους σκλάβους και το εμπόριο στην Αφρική, τον Βιασμό της Βεγγάλης κ.λπ.). Κι αυτό προκάλεσε την εμφάνιση αμυντικών κοινωνικών κινημάτων που περιελάμβαναν -αλλά δεν περιορίζονταν- σε  περιβαλλοντικά ζητήματα, όπως τα κινήματα των Ινδιάνων της Βόρειας Αμερικής και των ιθαγενών της Αυστραλίας σήμερα. Ακόμα ο πόλεμος έχει, φυσικά, και στο παρελθόν αποδεκατίσει και απειλήσει μεγάλους πληθυσμούς και έχει, επίσης, προκαλέσει τη δημι­ουργία σημαντικών αμυντικών κοινωνικών κινημάτων. Προβλέποντας την εποχή μας ο Αριστοφάνης είχε σκιαγραφήσει ένα γυναικείο/ειρηνιστικό κίνημα της κλασικής Ελλά­δας στο έργο του  Λυσιστράτη.

 

     Τα "κλασικά" εργατικά και συνδικαλιστικά κινήματα μπορούν να θεωρηθούν σήμερα ως ιδιαίτερα κοινωνικά κινήματα, που έκαναν την εμφάνισή τους -και συνεχίζουν να προκύπτουν- σε συγκεκριμένο χρόνο και τόπο. Η καπιταλιστική εκβιομηχάνιση στη Δύση δημιούργησε τη βιομηχανική εργατική τάξη και τα αιτήματα της, τα οποία εκφρά­στηκαν μέσα από κινήματα της εργατικής τάξης και των συνδικάτων. Ωστόσο, τα κινήμα­τα αυτά προσδιορίσθηκαν και καθορίστηκαν από τις συγκεκριμένες χρονικές και τοπικές συνθήκες -της κάθε περιοχής και τομέα κατά την περίοδο της εκβιομηχάνισης- και ως συνάρτηση της στέρησης και του προβλήματος ταυτότητας που προκάλεσε η εκβιομη­χάνιση. "Εργάτες όλου του κόσμου ενωθείτε" και "προλεταριακή επανάσταση" ήταν λίγο πολύ κενά συνθήματα. Με το μεταβαλλόμενο διεθνή καταμερισμό εργασίας ακόμα και τα συνθήματα έχασαν ολωσδιόλου το νόημα τους. Τα κινήματα της εργατικής τάξης και των συνδικάτων φθίνουν συνεχώς στη Δύση, ενώ ανέρχονται στις χώρες του Νότου και της Ανατολής όπου η βιομηχανική και παγκόσμια ανάπτυξη δημιουργεί ανάλογες συνθή­κες και προβλήματα. Έτσι, τα κοινωνικά κινήματα της εργατικής τάξης, που λανθασμένα αποκαλούνται "κλασικά", πρέπει να θεωρούνται και ως πρόσφατα και ως πρόσκαιρα, για να μην αναφερθούμε στο γεγονός ότι είχαν πάντα τοπικό και περιφερειακό χαρακτή­ρα ή, στην καλύτερη περίπτωση, εθνικό. Θα εξετάσουμε παρακάτω το ρόλο τους σε σχέ­ση με το αίτημά τους για κρατική εξουσία.

 

Ένανέο χαρακτηριστικό πολλών συγχρόνων κοινωνικών κινημάτων είναι, ωστόσο, ότι - πέρα από την προφανώς αυθόρμητη ευ μεταβλητότητα και προσαρμοστικότητα -κλη­ρονομούν την οργανωτική ικανότητα και την ηγεσία των παλιών εργατικών κινημάτων, πολιτικών κομμάτων, εκκλησιών και άλλων οργανώσεων. Αντλούν από αυτά, τα ηγετικά στελέχη που απογοητεύτηκαν από τους περιορισμούς των παλιών μορφών και που τώρα επιδιώκουν να δημιουργήσουν νέες. Τα εισαγόμενα, όμως, από τα παλιά κινήματα οργα­νωτικά στοιχεία μπορεί να αποτελέσουν σημαντικό ενεργητικό γι'αυτά, σε σύγκριση με τους πιο ερασιτεχνικά οργανωμένους ή ανοργάνωτους προδρόμους τους, αλλά μπορεί και να περιέχουν τους σπόρους μιας μελλοντικής θεσμοποίησης μερικών νέων κινημά­των.

 

Μια άλλη πλευρά που μπορεί να είναι καινούργια στα "νέα" κοινωνικά κινήματα εί­ναι, ίσως, ότι τώρα τείνουν να γίνουν κινήματα μίας μόνο τάξεως ή ενός μόνο κοινωνικού στρώματος - μεσαία τάξη στη Δύση και λαϊκή εργατική τάξη στο Νότο- σε αντίθεση μ'ό,τι συνέβαινε σε πολλά από αυτά ανά τους αιώνες. Ωστόσο, με το κριτήριο αυτό του "καινοφανούς" (newness), τα παλιά "κλασικά" κινήματα της εργατικής τάξης είναι επί­σης νέα και μερικά σύγχρονα εθνοτικά, εθνικιστικά και θρησκευτικά κινήματα είναι πα­λιά, όπως θα δούμε όταν θα εξετάσουμε πιο κάτω την ταξική σύνθεση των κοινωνικών κινημάτων.

 

Είτε νέα είτε παλιά, τα "νέα κοινωνικά κινήματα" της σημερινής εποχής είναι κατά πο­λύ αυτά που κινητοποιούν τους περισσότερους ανθρώπους στην. επιδίωξη κοινών στόχων. Τα κοινωνικά κινήματα, πολύ περισσότερο από τα "κλασικά" ταξικά κινήματα, παρακι­νούν και κινητοποιούν εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους σ' όλα τα μέρη της Γης - κυρίως έξω από τους κατεστημένους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς, τους οποίους οι άνθρωποι βρίσκουν ανεπαρκείς για την εξυπηρέτηση των αναγκών τους. Κι αυτός εί­ναι ο λόγος που προσφεύγουν στα "νέα", κυρίως μη θεσμοποιημένα, κοινωνικά κινήμα­τα.

 

Αυτή η λαϊκή κίνηση προς τα νέα κινήματα εκδηλώνεται ακόμα και στην αναζήτηση ταυτότητας και/ή στην ευαισθητοποιημένη κοινωνική κινητοποίηση ή τα κοινωνικά κινή­ματα με περιορισμένους ή ανύπαρκτους δεσμούς μελών: στην ανταπόκριση (του κινήμα­τος;) της νεολαίας στη μουσική ροκ και το ποδόσφαιρο, στα εκατομμύρια των ανθρώπων που σε πολλές χώρες ανταποκρίνονται αυθόρμητα στις επισκέψεις του Πάπα (πέρα από την Καθολική Εκκλησία ως θεσμού) και στην αυθόρμητη μαζική ανταπόκριση στις έξω - (πολιτικές) θεσμικές εκκλήσεις ενάντια στην πείνα στην Αφρική των BandAid, LiveAidκαι SportAid. Toτελευταίο ήταν μια έκκληση και μια ανταπόκριση όχι μόνο στη συμπό- νοια αλλά και στο ηθικό αίσθημα της αδικίας του όλου πράγματος. Μερικές από αυτές τις, χωρίς μέλη, μορφές κοινωνικής κινητοποίησης έχουν περισσότερα κοινά με τα κοινω­νικά κινήματα απ'ό,τι έχουν τα αυτοαποκαλούμενα "κινήματα" όπως το Movimiento(s) deIzquierdaRevolucionaria(MIR) στη Βολιβία, τη Χιλή, το Περού και τη Βενεζουέλα (που είναι ή ήταν στην πραγματικότητα "λενινιστικά" πολιτικά κόμματα δημοκρατικού συγκεντρωτισμού) ή το "κίνημα" των Sandinistasστη Νικαράγουα, (που σχηματίστηκε από μια συμμαχία μαζικών οργανώσεων) - τα οποία επιδίωκαν να κατακτήσουν και να διαχειριστούν την κρατική εξουσία. Για να μην αναφερθούμε στο "Κίνημα" των Αδε­σμεύτων, που στην πραγματικότητα είναι μια συμμαχία κρατών, ή των κυβερνήσεών τους που βρίσκονται στην εξουσία, και ασφαλώς όχι ένα κοινωνικό ή απελευθερωτικό κίνημα των ίδιων των ανθρώπων.

 

 

2. Τα κοινωνικά κινήματα διαφέρουν, αλλά μοιράζονται τα ηθικά κίνητρα και την κοινωνική εξουσία

 

     Θα βοηθούσε ίσως στην εξέταση των σύγχρονων κοινωνικών κινημάτων ο προσδιορι­σμός μερικών ιδεατών τύπων και επιλεγμένων χαρακτηριστικών, που προκύπτουν μέσα από τη θεώρησή τους που θα επιχειρήσουμε πιο κάτω, παρόλο βέβαια που η πρακτική αυτή καθίσταται επικίνδυνη λόγω της πολυμορφίας και της ευμεταβλητότητας των κινη­μάτων. (Αναφερόμαστε στους "ιδεατούς" τύπους με τη Βεμπεριανή έννοια μιας αναλυτι­κής απόσταξης [analyticaldistillation] των χαρακτηριστικών που δεν υπάρχουν στην κα­θαρή τους μορφή στον πραγματικό κόσμο). Μπορούμε να κατατάξουμε τα κινήματα σε επιθετικά - (είναι η μειοψηφία) - και αμυντικά  (αποτελούν την πλειοψηφία). Σε μια σχετική, αλλά διαφορετική, διάσταση μπορούμε να διακρίνουμε κινήματα προοδευτικά, οπισθοδρομικά και "φυγής" από την πραγματικότητα. Μια τρίτη διάσταση ή χαρακτηρι­στικό τους γνώρισμα φαίνεται πως είναι η υπεροχή των γυναικών παρά των ανδρών - και συνακόλουθα μια μικρότερη τάση προς την ιεραρχία από τα μέλη ή την ηγεσία των κινημάτων. Μια τέταρτη διάσταση είναι η ένοπλη πάλη, ειδικά για την κρατική εξουσία ή η ειρηνική και ειδικότερα μη βίαιη πάλη, είτε είναι αμυντική είτε επιθετική. Δεν είναι συμπτωματικό ότι τα ένοπλα κινήματα είναι πιο ιεραρχικά, ενώ τα μη ένοπλα είναι αυτά στα οποία η γυναικεία συμμετοχή είναι κυρίαρχη, μολονότι γυναίκες συμμετέχουν και στην ένοπλη πάλη.

 

Ελάχιστα κινήματα είναι ταυτόχρονα επιθετικά, με την έννοια ότι επιδιώκουν να αλλά­ξουν την καθεστηκυία τάξη, και προοδευτικά με την έννοια ότι επιδιώκουν μια καλύτερη τάξη πραγμάτων για τον εαυτό τους και τον κόσμο. Η ενεργή συμμετοχή των γυναικών είναι όλο και μεγαλύτερη σε πολλά κινήματα. Αυτό αφορά όχι μόνο τα ίδια τα γυναικεία κινήματα αλλά και τα κινήματα ειρήνης, τα περιβαλλοντικά, καθώς και τα κινήματα τοπι­κών κοινοτήτων. Τα περισσότερα κινήματα είναι κυρίως αμυντικά. Πολλά επιδιώκουν να διαφυλάξουν πρόσφατες (μερικές φορές, προοδευτικές) κατακτήσεις ενάντια στην ανα­τροπή ή την καταπάτηση τους. Τέτοια περίπτωση είναι τα φοιτητικά κινήματα (που επα­νεμφανίστηκαν μαζικά το 1986-87 στη Γαλλία, την Ισπανία, το Μεξικό και την Κίνα, κι­νήματα που είχαμε να δούμε από το 1967-68), καθώς και πολλές χιλιάδες κινήματα τοπι­κών κοινοτήτων που επιδιώκουν να υπερασπιστούν "τα προς το ζην" των μελών τους απέ­ναντι στην επιδρομή της οικονομικής κρίσης και της πολιτικής καταπίεσης. Μερικά κινή­ματα επιδιώκουν να υπερασπιστούν το περιβάλλον ή να διατηρήσουν την ειρήνη ή και τα δύο, όπως οι Πράσινοι της Δυτικής Γερμανίας. Άλλα κινήματα αντιδρούν αμυντικά απέ­ναντι στις σύγχρονες αδικίες καταφεύγοντας σ'ένα συχνά μυθικά χρυσό αιώνα, όπως ο 7ος αιώνας του Ισλάμ. Πολλά κινήματα, όπως οι διάφορες θρησκευτικές σέκτες (religiouscults), είναι κινήματα φυγής ή έχουν σημαντικά στοιχεία φυγής, με την έννοια ότι, είτε είναι αμυντικά είτε επιθετικά, επιδιώκουν τη χιλιαστική σωτηρία από τις δοκιμα­σίες και τις συμφορές του πραγματικού κόσμου.

 

Τα κινήματα είχαν και έχουν πολλές διαφορές και εάν υπάρχουν μερικά κοινά χαρα­κτηριστικά αυτά εντοπίζονται στο γεγονός ότι μοιράζονται τη δύναμη της ηθικής και το αίσθημα της αδικίας ή της δικαιοσύνης στα ατομικά κίνητρα και τη δύναμη της κοινωνι­κής κινητοποίησης στην ανάπτυξη της κοινωνικής εξουσίας. Η συμμετοχή και κινητοποί­ηση σε όλα αυτά τα κοινωνικά κινήματα περιέχει μια ισχυρή ηθική συνιστώσα και ένα αμυντικό ενδιαφέρον για δικαιοσύνη στην κοινωνική ή παγκόσμια τάξη πραγμάτων. Επομένως, τα κοινωνικά κινήματα κινητοποιούν τα μέλη τους για επίθεση/άμυνα με βάση το κοινό ηθικό αίσθημα αδικίας, που αναλύει ο BarringtonMoore(1)(1978). Η ηθική και η δικαιο-σύνη/αδικία, περισσότερο ίσως από τη στέρηση των προς το ζην και/ή συγκρότηση ταυ-τότητας μέσω της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης, (οι οποίες, επίσης, δημιουργούν αισθήματα ηθικής και δικαιοσύνης/αδικίας), πιθανότατα υπήρξαν οι ουσιαστικές κινητή­ριες και καθοδηγητικές δυνάμεις των κοινωνικών κινημάτων, τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν. Ωστόσο, το αίσθημα της ηθικής και του ενδιαφέροντος για την αδικία ή τη δι­καιοσύνη αναφέρεται κυρίως σ' "εμάς". Η κοινωνική ομάδα που αντιλαμβάνεται τον εαυ­τό της ως "εμείς" ήταν και είναι αρκετά μεταβλητή, είτε αναφερόμαστε στην οικογένεια, φυλή , χωριό, εθνική ομάδα, έθνος, χώρα, Πρώτο, Δεύτερο ή Τρίτο Κόσμο, ανθρωπότη­τα κ.λπ., είτε αναφερόμαστε στο γένος, τάξη, στρώμα, κάστα, ράτσα και άλλες ομαδοποι­ήσεις ή συνδυασμούς αυτών. Αυτό που μας κινητοποιεί είναι ακριβώς η στέρηση, η κατα­πίεση και ιδιαίτερα η αδικία σε βάρος "μας", όπως κι αν "εμείς" προσδιορίζουμε κι αντι­λαμβανόμαστε τον εαυτό μας. Κάθε κοινωνικό κίνημα χρησιμεύει, επομένως, όχι μόνο για να αντιμάχεται τη στέρηση αλλά και για να (επι)βεβαιώνει την ταυτότητα όσων δρα- στηροποιούνται στο κίνημα αλλά και ίσως όλων "εμάς", για τους οποίους το κίνημα είναι ενεργό. Έτσι, τέτοια κοινωνικά κινήματα, κάθε άλλο απ' το να είναι νέα, έχουν σημαδέ­ψει πολλές φορές και σε πολλούς τόπους την κοινωνική ζωή των ανθρώπων.

 

Ταυτόχρονα, τα κοινωνικά κινήματα παράγουν και ασκούν κοινωνική εξουσία μέσω της κοινωνικής κινητοποίησης των όσων συμμετέχουν σ'αυτά. Αυτή η κοινωνική εξουσία δημιουργείται και ταυτόχρονα προέρχεται περισσότερο από το ίδιο το κοινωνικό κίνημα παρά από κάποιους πολιτικούς ή άλλους θεσμούς. Στην πραγματικότητα, η θεσμοποίηση εξασθενίζει τα κοινωνικά κινήματα και η κρατική πολιτική εξουσία τα αναιρεί (παρόλο που θεσμικοί και πολιτικοί σύμμαχοι έξω από τα κινήματα μπορούν, χρησιμοποιώντας την κρατική εξουσία, να τα προστατέψουν ή να υποστηρίξουν τους στόχους τους). Τα κοι­νωνικά κινήματα απαιτούν εύκαμπτη, ευπροσάρμοστη και αυτόνομη μη αυταρχική οργά­νωση για να κατευθύνουν την κοινωνική εξουσία στην επιδίωξη κοινωνικών στόχων, οι οποίοι δεν μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσω του τυχαίου αυθορμητισμού. Μια τέτοια ευλύγιστη οργάνωση, ωστόσο, δεν συνεπάγεται τη θεσμοποίηση που οριοθετεί και περιο­ρίζει την κοινωνική εξουσία των κινημάτων. Έτσι τα αυτόνομα, αυτοοργανωμένα νέα κοινωνικά κινήματα αντιμετωπίζουν την υπάρχουσα (κρατική) πολιτική εξουσία με μία νέα κοινωνική εξουσία, που επιφέρει μεταβολές στην πολιτική εξουσία. Το σύνθημα του γυναικείου κινήματος ότι το προσωπικό είναι πολιτικό, ισχύει afortioriγια τα κοινω­νικά κινήματα, που επίσης επαναπροσδιορίζουν την πολιτική εξουσία. Όπως παρατηρεί η LucianaCastelinaπου συμμετέχει σε πολλά κοινωνικά κινήματα (και μερικά πολιτικά κόμματα) "είμαστε κίνημα γιατί κινούμε" - ακόμα και την πολιτική εξουσία.

 

3. Τα κοινωνικά κινήματα είναι κυκλικά

 

       Τα κοινωνικά κινήματα είναι κυκλικά με δύο έννοιες. Ανταποκρίνονται, κατ'αρχήν στις συνθήκες που αλλάζουν, σαν αποτέλεσμα των πολιτικών, οικονομικών και ίσως ιδεο­λογικών διακυμάνσεων ή κύκλων. Δεύτερον, τα κοινωνικά κινήματα τείνουν να έχουν το δικό τους κύκλο ζωής. Τα κοινωνικά κινήματα, τα μέλη τους, η κινητοποίηση και η δύνα- μή τους τείνουν να είναι κυκλικά- διότι τα κινήματα κινητοποιούν ανθρώπους για να αντιμετωπίσουν (συνήθως κατά, σπάνια υπέρ) συνθήκες που και οι ίδιες είναι κυκλικές.

 

       Φαίνεται πως υπάρχουν πολιτιστικοί και ιδεολογικοί, πολιτικοί και στρατιωτικοί, οικο­νομικοί και τεχνολογικοί κύκλοι που επηρεάζουν τα κοινωνικά κινήματα. Υπάρχουν επί­σης παρατηρητές και ακτιβιστές στα κοινωνικά κινήματα που δίνουν μεγαλύτερο ή απο­κλειστικό βάρος στον ένα ή τον άλλο από αυτούς τους κοινωνικούς κύκλους. Το όνομα Sorokinείναι συνδεδεμένο με μακράς διάρκειας ιδεολογικούς κύκλους, του Modelskiμε πολιτικούς/πολεμικούς κύκλους καιτων Kondratieffκαι Schumpeterμε οικονομικούς και τεχνολογικούς. Πρόσφατα ο ArthurJ. Schlesinger, Jr.(2) (1986), αντλώντας εν μέρει από το έργο του πατέρα του, περιέγραψε έναν πολιτικο-ιδεολογικό κύκλο διάρκειας τριάντα ετών στις ΗΠΑ. Ο Schlesingerβλέπει ένα κύκλο εναλλασσόμενων φάσεων προοδευτικής κοινωνικής υπευθυνότητας (οι Προοδευτικοί στη δεκαετία του 1910, το NewDealστη δε­καετία του 1930, το NewFrontier/GreatSociety, το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων και το κίνημα ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ στη δεκαετία του 1960) και ατομικιστι­κών φάσεων (Coolidgeστη δεκαετία του 1920, ο Μακαρθισμός στη δεκαετία του 1950 και η οικονομική πολιτική του Ρήγκαν — τα λεγόμενα Ρηγκανόμικς — στη δεκαετία του 1980), που αναμένεται να δημιουργήσει άλλη μία προοδευτική φάση κοινωνικών κινημά­των στη δεκαετία του '90. Η αναζωπύρωση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και οι τε­χνολογικές ανακαλύψεις των τελευταίων δύο δεκαετιών έχουν ξυπνήσει πάλι το επιστη­μονικό και λαϊκό ενδιαφέρον για τους παγκόσμιους, μακροχρόνιους, οικονομικούς και τεχνολογικούς, κύκλους - και τις πιθανές σχέσεις τους με τους πολιτικούς και ιδεολογι­κούς κύκλους ή ακόμα και τις καθοριστικές επιδράσεις τους πάνω σ' αυτούς τους κύ­κλους. Στο πλαίσιο, όμως, του άρθρου αυτού δεν είναι δυνατόν να εξετάσουμε το θέμα αυτό, ούτε τη διαμάχη για το αν οι ιδεολογικοί, οι πολιτικοί ήοι οικονομικοί κύκλοι είναι οι κυρίαρχοι κύκλοι. Ωσιόσο, για να καταλάβουμε τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα εί­ναι απαραίτητο να τα δούμε σ'αυτό το κυκλικό πλαίσιο που τουλάχιστον τα διαμορφώνει αν δεν προκαλεί την εμφάνισή τους. Επιπλέον, δεν θα ήταν λάθος να εξετάζαμε τη δυνα­τότητα (θα υποστηρίζαμε μάλιστα τη μεγάλη πιθανότητα) ύπαρξης πολιτικο-οικονομικών κύκλων με ιδεολογικές συνιστώσες και την πιθανότητα ότι βρισκόμαστε τώρα σε μια Β φάση κάμψης ενός μακριού κύματος ή κύκλου "Kondratieff", που επηρεάζει σημαντικά, εάν δεν προκαλεί, τη δημιουργία σύγχρονων κοινωνικών κινήματων (συμπεριλαμβανομέ­νων και εκείνων που εξετάστηκαν και προβλέφτηκαν από τον Schlesinger).

 

Ο μακράς διάρκειας κύκλος του Kondratieffβρισκόταν σε φάση ανόδου στις αρχές του αιώνα, σε φάση μακράς κατιούσας "κρίσης" στο μεσοπόλεμο (το θέμα σε ποια φάση του κύκλου ανήκουν οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι είναι αμφισβητούμενο), σε μια ανανεωμένη ανάκαμψη μεταπολεμικά και ξανά σε κατιούσα φάση κρίσης σήμερα, που ξεκινάει στα μέσα της δεκαετίας του '60 ή σαφέστερα από το 1973. Στη Δύση τα κοινωνικά κινήματα φαίνεται ότι πολλαπλασιάζονται και γίνονται ισχυρότερα κατά τις Β φάσεις κάμψεως του κύκλου Kondratieffμεταξύ του Βατερλώ και της Ειρήνης της Βιέννης, κατά τα μέσα του 19ου αιώνα (συμπεριλαμβανομένης ειδικά της δεκαετίας του 1830 και των επαναστάσε­ων του 1848), από το 1873 ως το 1896, κατά τη διάρκεια του πολέμου και την περίοδο κρί­σης του μεσοπολέμου στον αιώνα μας, και ξανά κατά τη σύγχρονη περίοδο της οικονομι­κής, πολιτικής, κοινωνικής, πολιτιστικής, ιδεολογικής και άλλης κρίσης. Παρόλο που η οικονομική επιβράδυνση ή κάμψη μπορεί να μην προκαλέσει άμεσα την εμφάνιση κινη­μάτων κοινωνικής διαμαρτυρίας, μπορεί εντούτοις να προωθήσει τη "δομή της πολιτικής ευκαιρίας", και να δημιουργήσει ή ενισχύσει τα αιτήματα των κινημάτων, να κινητοποιή­σει τα μέλη τους και να προάγει τις πιθανότητες επιτυχίας των ίδιων των κινημάτων και των συμμαχιών τους. Κι αυτό συμβαίνει πολύ περισσότερο σε ταραγμένες εποχές απ'ό,τι στη διάρκεια της οικονομικής άνθισης (μολονότι το '60 πολλά κοινωνικά κινήματα ανα­πτύχθηκαν στη Βόρεια και τη Νότια Αμερική, την Ευρώπη, την Αφρική και την Ασία). Ο SamirAminυποστηρίζει ότι σε καλές εποχές είναι πιο εύκολο και πιο πιθανό να παίζει κανείς σύμφωνα με τους καθιερωμένους κανόνες του παιχνιδιού. Σε δύσκολες, όμως, εποχές, είναι αναγκαίο και πιθανό να παραβιαστούν οι καθιερωμένοι κανόνες του παι­χνιδιού και/ή να δημιουργηθούν στην πορεία νέοι κανόνες δράσης.Κι αυτό ακριβώς κά­νουν τα κινήματα.

Ωστόσο, στην αρχή τα κινήματα είναι κυρίως αμυντικά και συχνά οπισθοδρομικά και ατομικιστικά, όπως στην προηγούμενη δεκαετία. Όταν όμως η οικονομική κάμψη επηρε­άζει σοβαρά τα προς το ζην των ανθρώπων και την ταυτότητά τους, τα κοινωνικά κινήμα­τα γίνονται πιο επιθετικά, προοδευτικά και κοινωνικά υπεύθυνα. Ο Schlesingerπροβλέ­πει κάτι τέτοιο για τις ΗΠΑ στη δεκαετία του '90· πράγμα που ίσως έχει αρχίσει ήδη να γίνεται φανερό αν κρίνει κανείς από τη δημοτικότητα της νέας μουσικής διαμαρτυρίας ροκ και την επιτυχία του θεατρικού έργου LesMiserables(Οι Άθλιοι) το 1987. Ασφαλώς, αυτή η κίνηση προς τα κοινωνικά κινήματα έχει ήδη συμβεί σε πολλά από τα κοινοτικά κινήματα του Τρίτου Κόσμου, ως απάντηση απέναντι στην εξάπλωση της παγκόσμιας οι­κονομικής κρίσης, η οποία στη Λατινική Αμερική και την Αφρική είναι ήδη βαθύτερη από αυτήν της δεκαετίας του'30.

 

Έτσι πολλοί από τους λόγους για τους προσδιοριστικούς παράγοντες της σημερινής εξάπλωσης και δύναμης των κοινωνικών κινημάτων πρέπει να αναζητηθούν μέσα στο κυ­κλικά ιστορικό τους πλαίσιο, ακόμα κι αν πολλά μέλη των κινημάτων αυτών θεωρούν ότι κινούνται αυτόνομα σε αναζήτηση αιώνιων και μερικές φορές οικουμενικών ιδανικών, όπως η αληθινή θρησκεία, το ιδανικό έθνος ή η αληθινή κοινότητα. Η εξέλιξη της σύγ­χρονης παγκόσμιας πολιτικο-οικονομικής κρίσης, με τις πολλαπλές επιπτώσεις της σε διάφορα μέρη του κόσμου, δημιουργεί ή προκαλεί αισθήματα πολιτικής, οικονομικής, πο- λιτιστικής/στέρησης καθώς και στέρησης της ταυτότητας και αποτελεί ηθική προσβολή απέναντι στο αίσθημα της δικαιοσύνης για εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους σ' όλο τον κόσμο.

 

Συγκεκριμένα, η παγκόσμια οικονομική κρίση έχει μειώσει την αποτελεσματικότητα και τη λαϊκή εμπιστοσύνη στο κράτος-έθνος και τους παραδοσιακούς πολιτικούς θε­σμούς, ως υπερασπιστών και προαγωγών των λαϊκών συμφερόντων. Στη Δύση το σοσιαλ­δημοκρατικό κράτος-πρόνοιας απειλείται από οικονομική χρεοκοπία και πολιτική παρά­λυση, ιδιαίτερα εν όψει παγκόσμιων οικονομικών δυνάμεων που δεν μπορεί να ελέγξει. Στο Νότο, το κράτος βρίσκεται κάτω από το πέλμα της τοπικής στρατοκρατίας και του αυταρχισμού καθώς και της ξένης οικονομικής εξάρτησης. Στη σημερινή κρίση η "κρατι­κή εξουσία" δεν αποτελεί, πουθενά σχεδόν, επαρκές desideratumή μέσο για την ικανο­ποίηση των λαϊκών αναγκών. Συνεπώς, άνθρωποι παντού -αν και διαφορετικοί άνθρω­ποι με διαφορετικούς τρόπους- αναζητούν την πρόοδο, ή τουλάχιστον την προστασία, την επιβεβαίωση και την ελευθερία μέσα από χιλιάδες μη κρατικά κοινωνικά κινήματα, τα οποία επιδιώκουν να ξαναοργανώσουν την κοινωνική ζωή και να επαναπροσδιορί­σουν την πολιτική.

 

Σε πολλές περιπτώσεις, ιδιαίτερα στην περίπτωση της μεσαίας τάξης, η χειροτέρευση των συνθηκών ζωής διαψεύδει τις προηγούμενες φιλοδοξίες και προσδοκίες της. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι αισθάνονται ανίσχυροι διαπιστώνοντας ότι οι ιεροί πολιτι­κοί, κοινωνικοί και πολιτιστικοί θεσμοί είναι όλο και λιγότερο ικανοί να τους προστατέ­ψουν και να τους υποστηρίξουν. Έτσι -είναι εν μέρει παράδοξο αυτό- αναζητούν την ανανέωση ή την απόκτηση μεγαλύτερης ισχύος μέσω των κοινωνικών κινημάτων. Τα πε­ρισσότερα από αυτά είναι αμυντικά, υπερασπίζονται τα προς το ζην και/ή την ταυτότητα, όπως τα κινήματα αγροτικών και αστικών κοινοτήτων, τα εθνοτικά/εθνικιστικά και μερι­κά θρησκευτικά κινήματα. Άλλα είναι, συχνά, κινήματα φυγής, όπως οι διάφορες θρη­σκευτικές σέκτες που ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια, τα πνευματιστικά και μερικά φοντα- μενταλιστικά κινήματα. Τα οικολογικά, ειρηνιστικά και γυναικεία κινήματα -χωριστά ή σε συνεργασία με άλλα κοινωνικά κινήματα- φαίνονται να ανταποκρίνονται επίσης στη στέρηση και αδυναμία, που έχει δημιουργήσει η κρίση, τα αποτελέσματα της οποίας επι­διώκουν να αναχαιτίσουν ή να αναστρέψουν κυρίως αμυντικά. Τα κινήματα αυτά είναι μόνο οριακώς επιθετικά στην επιδίωξη της καλυτέρευσης της ζωής, όπως για παράδειγ­μα, το γυναικείο κίνημα που επιδιώκει να βελτιώσει τη θέση των γυναικών στην κοινω­νία, αν και αυτό συμβαίνει σε μια στιγμή που η οικονομική κρίση υποσκάπτει τις οικονο­μικές ευκαιρίες των γυναικών.

 

Όπως τα κοινωνικά κινήματα έρχονται και μεγαλώνουν κυκλικά, (ανάλογα με τις με­ταβαλλόμενες συνθήκες), έτσι και παρέρχονται. Βέβαια, αν οι διεκδικήσεις ενός συγκε­κριμένου κοινωνικού κινήματος επιτευχθούν, έχει την τάση να χάνει τη δύναμή του κα­θώς το raisond'etre(ο λόγος ύπαρξής του) εξαφανίζεται (ή θεσμοποιείται και παύει να είναι κοινωνικό κίνημα). Πιο συχνά, ωστόσο, οι ίδιες οι συνθήκες αλλάζουν (μόνο εν μέ­ρει, χάρη στα ίδια τα κοινωνικά κινήματα) και το κίνημα χάνει την απήχηση και τη δύνα­μή του διότι παύει να έχει σχέση με τις υπάρχουσες συνθήκες ή μετασχηματίζεται σε (ή τα μέλη του κινούνται προς) άλλο κίνημα με νέες διεκδικήσεις. Επιπλέον, δεδομένου ότι τα κινήματα περισσότερο κινητοποιούν ανθρώπους παρά θεσμοποιούν τη δράση τους, τείνουν να χάνουν τη δύναμή τους όταν φθίνει η ικανότητά τους για κινητοποίηση, ακόμα κι όταν εξακολουθούν να έχουν σχέση με τις υπάρχουσες συνθήκες. Υπόκεινται λοιπόν στη γήρανση και το θάνατο, πράγμα που ισχύει ιδιαίτερα για κοινωνικά κινήματα που εξαρτώνται από χαρισματικούς ηγέτες όσο αναφορά την κινητοποίηση των μελών τους. Τα διάφορα κινήματα του 1968 και τα περισσότερα επαναστατικά κινήματα ή αγροτικά κινήματα αποτελούν δραματικά παραδείγματα του κυκλικού αυτού "κύκλου ζωής" των κοινωνικών κινημάτων.

 

Ασφαλώς η ιστορία έχει μακροπρόθεσμες σωρευτικές τάσεις, όπως και κύκλους. Οι σωρευτικές ιστορικές τάσεις δεν φαίνεται να έχουν δημιουργηθεί πρωταρχικά από τα κοινωνικά κινήματα. Ωστόσο, μερικά κύρια κοινωνικά κινήματα μπορεί να έχουν συμβά­λει σ'αυτές τις τάσεις. Τέτοια παραδείγματα μπορεί να είναι τα μεγάλα θρησκευτικά κι­νήματα όπως ο Χριστιανισμός, το Ισλάμ ή η Μεταρρύθμιση. Ακόμα, είναι ευρύτατα δε­κτό ότι πολιτικά κινήματα όπως η Γαλλική, η Σοβιετική και η Κινέζικη επανάσταση άλλα­ξαν τον κόσμο. Μπορεί, ωστόσο εξίσου να υποστηριχθεί ότι τα πολιτικά αυτά κινήματα δεν είχαν καμιά σωρευτική επίδραση συνολικά στον κόσμο, και ότι αναιρέθηκαν ακόμα και στις ίδιες τις χώρες τους. Όπως θα δούμε πιο κάτω, ο υπαρκτός σοσιαλισμός δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια αμετάκλητη, σωρευτικά μακροπρόθεσμη τάση, όπως ισχυρί­στηκαν οι υπο-στηρικτές του. Τα περισσότερα κοινωνικά κινήματα αφήνουν ελάχιστα μό­νιμα και σωρευτικά σημάδια στην ιστορία. Επιπλέον, είναι πιθανό ότι κανένα κοινωνικό κίνημα δεν έχει επιτύχει όλα όσα είχε προτείνει, ή όλα όσα επιδίωκαν όσοι συμμετείχαν σ'αυτά, (που συχνά είχαν διαφορετικούς και μερικές φορές αντιφατικούς στόχους). Πράγματι, πολλά, αν όχι όλα τα κοινωνικά κινήματα στο παρελθόν, είχαν μάλλον διαφο­ρετικά αποτελέσματα απ'αυτά που επιδίωκαν.

 

 

4. Η ταξική σύνθεση των κοινωνικών κινημάτων

 

 

      Τα νέα κοινωνικά κινήματα στη Δύση βασίζονται κατά κυρίαρχο τρόπο στη μεσαία τά­ξη. Αυτή η ταξική σύνθεση των κοινωνικών κινημάτων, ασφαλώς, αντανακλά κατά πρώτο λόγο την αλλαγή της διαστρωμάτωσης της δυτικής κοινωνίας, από περισσότερο σε λιγότε­ρο διπολικές μορφές. Η σχετική και σήμερα ίσως απόλυτη μείωση του βιομηχανικού ερ­γατικού δυναμικού, όπως προηγουμένως και του αγροτικού, καθώς και η ανάπτυξη της απασχόλησης στον τριτογενή τομέα (ακόμα κι αν η πλειοψηφία είναι χαμηλόμισθοι) και της αυτοαπασχόλησης έχει αυξήσει τη μεσαία τάξη, τόσο σχετικά, όσο και σε απόλυτους αριθμούς. Η πτώση της βιομηχανικής απασχόλησης έχει μειώσει όχι μόνο το μέγεθος αυ­τού του κοινωνικού τομέα αλλά και την οργανωτική δύναμη, τη μαχητικότητα και το επί­πεδο συνειδητοποίησης των "κλασικών", εργατικών και συνδικαλιστικών κινημάτων. Οι διαμαρτυρίες για την οικολογία, την ειρήνη, τα δικαιώματα των γυναικών, την οργάνωση της κοινότητας καθώς και την ταυτότητα, συμπεριλαμβανομένης της εθνότητας και του μειονοτικού εθνικισμού, φαίνεται πως γίνονται αισθητές, και έχουν σχέση με τα αιτήμα­τα για δικαιοσύνη, κατ' εξοχήν ανάμεσα στις μεσαίες τάξεις (ειδικότερα στον επαγγελ­ματικό εκπαιδευτικό τομέα) στη Δύση. Εντούτοις, τα εθνοτικά, εθνικιστικά και ορισμένα θρησκευτικά κινήματα υπερβαίνουν την ταξική και κοινωνική διαστρωμάτωση. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα κινήματα των μειονοτήτων, όπως για παράδειγμα τα κινήματα για τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων και των Τσικάνος στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα οποία έχουν μια σημαντική λαϊκή βάση, παρόλο που η ηγεσία και πολλές από τις πετυχη­μένες διεκδικήσεις τους προέρχονται από τη μεσαία τάξη. Μόνο ο εθνικιστικός σωβινι­σμός και ίσως η φονταμενταλιστική θρησκευτικότητα (religiosity) (όχι όμως ο θρησκευτι­κός μυστικισμός και ο σπιριτουαλισμός) φαίνεται να κινητοποιούν την εργατική τάξη και ορισμένες μειονότητες πιο μαζικά απ'ό,τι τη μεσαία τάξη. Παρόλο που τα αιτήματα αυ­τών των ανθρώπων είναι κυρίως οικονομικά, (λόγω της αυξανόμενης στέρησης και της μείωσης ή ακόμα και ανατροπής της κοινωνικής κινητικότητας) εκφράζονται περισσότε­ρο μέσα από κοινωνικά κινήματα που διεκδικούν φεμινιστικά, οικολογικά, κοινοτικά, εθνικιστικά/εθνοτικά και ιδεολογικά αιτήματα.

 

Στον Τρίτο Κόσμο τα κοινωνικά κινήματα βασίζονται κυρίως στη λαϊκή/εργατική τά­ξη. Αυτή η τάξη/στρώμα όχι μόνο έχει μεγαλύτερο βάρος στον Τρίτο Κόσμο, αλλά τα μέλη της υπόκεινται, πολύ περισσότερο από τα άλλα στρώματα, απόλυτα ή σχετικά στη στέρη­ση και την αδικία που τα ωθεί προς τα κοινωνικά κινήματα. Επιπλέον, το διεθνές και το­πικό φορτίο της παρούσας οικονομικής κρίσης πέφτει τόσο βαρύ πάνω σ'αυτούς τους αν­θρώπους χαμηλού εισοδήματος ώστε να θέτει σε σοβαρό κίνδυνο τη φυσική και οικονο­μική επιβίωσή τους καθώς και την πολιτιστική τους ταυτότητα. Η ανάγκη κινητοποίησης για να υπερασπιστούν - μέσω των κοινωνικών κινημάτων -τον εαυτό τους, γίνεται ακόμα εντονότερη από το γεγονός ότι οικονομικοί και πολιτικοί θεσμοί που θα μπορού­σαν να τους υπερασπιστούν απλώς δεν υφίστανται. Τα κοινωνικά κινήματα του Τρίτου Κόσμου συνεργάζονται αλλά και ανταγωνίζονται ή ακόμα και συγκρούονται μεταξύ τους. Ανάμεσα στα πιο πολυπληθή, ενεργά και δημοφιλή από αυτά τα κοινωνικά κινήμα­τα υπάρχουν χιλιάδες, προφανώς αυθόρμητες, τοπικές αγροτικές και αστικές οργανώσεις/κινήματα που επιδιώκουν να υπερασπίσουν την επιβίωση των μελών τους, μέσω της συνεταιριστικής κατανάλωσης, διανομής και παραγωγής. Τέτοια παραδείγματα είναι τα κινήματα που αναλαμβάνουν την οργάνωση συσσιτίων, την παραγωγή και διανομή των αναγκαίων προς το ζην αγαθών (όπως το ψωμί), την οργάνωση της υποβολής αιτημάτων, των διαπραγματεύσεων και, μερικές φορές, της άμεσης δράσης για τη δημιουργία υποδο­μής στην κοινότητα, (νερό, ηλεκτρικό ρεύμα, συγκοινωνίες κ.λπ.). Υπάρχουν πάνω από 1500 τέτοια κοινοτικά κινήματα μόνο στο Ρίο ντε Τζανέιρο και συνεχώς εξαπλώνονται και ενεργοποιούνται στα 600.000 χωριά της Ινδίας.

 

Με άλλα λόγια, "η ταξική πάλη" συνεχίζεται και εντείνεται σε μεγάλο μέρος του Τρί­του Κόσμου, αλλά παίρνει - ή εκφράζεται μέσα από - πολλές μορφές κοινωνικών κινη­μάτων, εκτός από την "κλασική" μορφή της σύγκρουσης μεταξύ (οργανωμένης) εργασίας και κεφαλαίου/κράτους. Τα λαϊκά αυτά κοινωνικά κινήματα και οργανώσεις αποτελούν άλλα μέσα και εκφράσεις της πάλης των ανθρώπων ενάντια στην εκμετάλλευση και την καταπίεση, για το δικαίωμα της επιβίωσης και της ταυτότητας σε μια πολύπλοκη εξαρτη­μένη κοινωνία στην οποία τα κινήματα αυτά δεν αποτελούν παρά απόπειρες και εργα­λεία για την ενδυνάμωση του δημοκρατικού αυτοκαθορισμού. Στον Τρίτο Κόσμο, η περι­φέρεια, η τοπική κοινότητα, η κατοικία, η απασχόληση, η διαστρωμάτωση, η φυλή, το χρώμα, η εθνικότητα, η γλώσσα, η θρησκεία κ.λπ., χωριστά αλλά και σε πολύπλοκους συνδυασμούς, αποτελούν στοιχεία και εργαλεία κυριαρχίας αλλά και απελευθέρωσης. Τα κοινωνικά κινήματα και η "ταξική πάλη" που εκφράζουν, αναπόφευκτα αντανακλά αυτή τη σύνθετη οικονομική, πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική δομή και εξελικτική διαδικασία.

 

Ωστόσο, τα λαϊκά αυτά κινήματα συχνά έχουν ηγεσία από τη μεσαία τάξη - και ως προς αυτό δεν διαφέρουν και πολύ από τα προγενέστερα εργατικά και αγροτικά κινήμα­τα. Έτσι, η ειρωνεία του πράγματος είναι ότι τα κινήματα αυτά προσφέρουν σήμερα ευ­καιρίες για ευχάριστη απασχόληση σε μέλη της μεσαίας τάξης και των διανοουμένων – επαγ-γελματίες, δάσκαλοι, παπάδες κ.λπ. - που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ως ηγέ­τες, οργανωτές ή σύμβουλοι στα κοινοτικά κινήματα και άλλα λαϊκά κοινωνικά κινήματα του Τρίτου Κόσμου.

 

Τις περισσότερες φορές τα κοινοτικά κινήματα αλληλεπικαλύπτονται με θρησκευτικά και εθνοτικά κινήματα, που τους δίνουν δύναμη και προωθούν την υπεράσπιση και επι­βεβαίωση της ταυτότητας των μελών τους. Ωστόσο, τα εθνοτικά, εθνικιστικά και θρη­σκευτικά κινήματα στον Τρίτο Κόσμο, επίσης, υπερβαίνουν την ταξική διαστρωμάτωση. Ακόμα, τα εθνικιστικά, θρησκευτικά και άλλα παρόμοια κινήματα στη Νότια Ασία (Ινδουιστές, Μουσουλμάνοι, Σιχ, Ταμίλ, κ.λπ.) και αλλού στον Τρίτο Κόσμο - ίσως πιο δραματικά και τραγικά στο Λίβανο - συχνά κινητοποιούν τον ένα λαό ενάντια στον άλ­λο. Όσο πιο σοβαρή είναι η οικονομική κρίση, καθώς και η πολιτική κρίση του κράτους και του κόμματος που πρέπει να την διαχειριστεί, και όσο μεγαλύτερη είναι η διάψευση των προηγουμένων φιλοδοξιών και προσδοκιών, τόσο πιο ανταγωνιστικά γίνονται τα διάφορα κινήματα που δημιουργεί η λαϊκή απαίτηση για ταυτότητα σε πολλά μέρη του Τρίτου Κόσμου.

 

Η Ανατολή με κανένα τρόπο δεν εξαιρείται από την παγκόσμια κίνηση προς τα κοινω­νικά κινήματα. Τα δέκα εκατομμύρια που κινητοποιήθηκαν από την Αλληλεγγύη στην Πολωνία και διάφορα κινήματα στην Κίνα είναι πολύ γνωστά παραδείγματα. Αλλά και σε άλλα μέρη της Ανατολικής Ευρώπης, ακόμα και στην ίδια την (τέως) Σοβιετική Ένω­ση εμφανίζονται όλο και περισσότερο παρόμοια κινήματα. Ωστόσο, σε αντιστοιχία με την ενδιάμεση θέση της Ανατολής μεταξύ της βιομηχανικής καπιταλιστικής Δύσης και του Τριτοκοσμικού Νότου (εάν αυτές οι κατηγορίες έχουν ακόμα κάποια χρησιμότητα ή νόημα, πράγμα που είναι αμφίβολο), τα κοινωνικά κινήματα στην Ανατολή φαίνεται επί­σης ότι υπερβαίνουν την ταξική διαστρωμάτωση και μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό απ'ό,τι στη Δύση ή το Νότο. Τα εθνοτικά, εθνικιστικά, θρησκευτικά, οικολογικά, ειρηνι­στικά, γυναι-κεία, περιφερειακά/κοινοτικά κινήματα, με ποικίλη κοινωνική σύνθεση, βρί­σκονται σε άνοδο, μέσα και έξω από τη θεσμική και πολιτική δομή, σε όλες τις Ανατολι­κές χώρες.

 

5. Κοινωνικά κινήματα και κρατική εξουσία

 

 

      Τα περισσότερα κοινωνικά κινήματα δεν επιδιώκουν την κρατική εξουσία, αλλά την αυ­τονομία από το ίδιο το κράτος. Για πολλούς από αυτούς που συμμετέχουν στα κινήματα, αλλά και για τους παρατηρητές, η δήλωση αυτή είναι ταυτολογική· αφού το να μην επιδιώ­κουν - πόσο μάλλον να ασκούν - την κρατική εξουσία αποτελεί sinequaηοησυνθήκη για τα κοινωνικά κινήματα. Η κρατική εξουσία θα σήμαινε άρνηση της ίδιας της ουσίας και του σκοπού των περισσοτέρων κινημάτων. Η ασυμβατότητα μεταξύ κοινωνικών κινη­μάτων και κρατικής εξουσίας γίνεται ίσως περισσότερο φανερή στα γυναικεία κινήματα. Η ίδια όμως ασυμβατότητα ισχύει και όσον αφορά τα πολυπληθή κοινοτικά κινήματα - γιατί ξεχωριστά, μικρής κλίμακας κοινωνικά κινήματα, που βασίζονται στην κοινότητα, ασφαλώς δεν μπορούν να έχουν στόχο την κρατική εξουσία. Όπως ακριβώς και για τα γυ­ναικεία κινήματα, η ίδια η ιδέα της κρατικής ή ακόμα και της κομματικής εξουσίας θα αποτελούσε άρνηση των στόχων και της ουσίας τους. Τα κοινοτικά αυτά κινήματα κινητο­ποιούν και οργανώνουν τα μέλη τους για την επιδίωξη υλικών και μη στόχων, τους οποί­ους το κράτος και οι θεσμοί του (συμπεριλαμβανομένων και των πολιτικών κομμάτων) έχουν άδικα αρνηθεί στις τοπικές κοινότητες. Ανάμεσα στους μη υλικούς στόχους και με­θόδους πολλών κοινοτικών κινημάτων, είναι η περισσότερη συμμετοχική δημοκρατία της βάσης και η από τα κάτω αυτοδιάθεση, πράγματα τα οποία νιώθουν ότι το κράτος και το πολιτικό σύστημα τους τα αρνείται. Έτσι, τα κοινοτικά κινήματα επιδιώκουν είτε να απο­κτήσουν μεγαλύτερη αυτοδιάθεση για τον εαυτό τους εντός του κρατικού πλαισίου, είτε να παρακάμψουν καθ'ολοκληρία το πλαίσιο αυτό. Τα κινήματα αυτά έχουν πρόσφατα ξεφυ­τρώσει σαν μανιτάρια σ' όλο το Νότο, τη Δύση και την Ανατολή. Κατ' ανάγκη, τα κοινοτι­κά κινήματα στο Νότο ασχολούνται περισσότερο με τις υλικές ανάγκες - και συχνά με την ίδια την επιβίωση - ενώ στη Δύση μπορούν να δείξουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την τοπική συμμετοχική δημοκρατία στη βάση. Ασφαλώς, οι δυνάμεις της εθνικής και πα­γκόσμιας οικονομίας που βρίσκονται έξω από τον έλεγχο τους, περιορίζουν σημαντικά το χώρο ελιγμών των κοινοτικών κινημάτων. Ούτε, όμως, και τα εθνικά κράτη έχουν επαρκή δύναμη - και δεν προστατεύουν τις κοινότητες - ενάντια παγκόσμιων οικονομικών δυ­νάμεων που δεν μπορούν να ελέγξουν. Γι΄αυτό -ίσως και να αποτελεί ειρωνεία κάτι τέ­τοιο, αφού είναι πιο ανίσχυρες - οι τοπικές κοινότητες επιχειρούν να προστατέψουν και να ενδυναμώσουν οι ίδιες τον εαυτό τους. Η συλλογική δράση και κατεύθυνση επιδιώκε­ται και διαφυλάσσεται συνειδητά ενώ η συγκέντρωση της εξουσίας αποφεύγεται ως διαφθείρουσα, σαν να παίρνεται σοβαρά υπόψη η ρήση του λόρδου Actonότι η εξουσία δια­φθείρει κι ότι η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα.

 

Η άλλη πλευρά του νομίσματος - ειδικά κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης - είναι η αυξανόμενη απογοήτευση και διάψευση των προσδοκιών που αισθάνονται πολλοί άνθρωποι σε σχέση με την ίδια την οικονομία. "Οικονομική μεγέθυνση", "οικονομική ανάπτυξη", "οικονομικοί στόχοι", "οικονομικά μέσα", "οικονομική αναγκαιότητα", "οι­κονομική λιτότητα" - τόσα πολλά οικονομικά συνθήματα και "λύσεις" - κι όμως δεν ικανοποιούν τις ανάγκες των ανθρώπων για κοινότητα, ταυτότητα, πνευματικότητα, ή συ­χνά ακόμα και για υλική ευημερία. Επιπλέον, οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τους (κρατι­κούς) πολιτικούς θεσμούς ως υπηρέτες παρά ως εναλλακτικές λύσεις ή έστω επαρκείς διαχειριστές των υποτιθέμενων οικονομικών αναγκαιοτητών. Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι ειδικά οι γυναίκες που υφίστανται περισσότερο τις οικονομικές συνέπειες, βρίσκο­νται στην πρώτη γραμμή μη-οικονομικών και αντιοικονομικών, εξωθεσμικών κοινωνι­κών κινημάτων που προσφέρουν ή αναζητούν άλλες λύσεις και απολαβές.

 

Πολλά κοινωνικά κινήματα απευθύνονται επίσης στο αίσθημα της διάψευσης προσδο­κιών και την αίσθηση της αδικίας που νιώθουν οι άνθρωποι σε σχέση με πολιτικές και οι­κονομικές δυνάμεις που ξεπερνούν τον έλεγχο τους. Πολλές από αυτές τις οικονομικές δυνάμεις - που άλλοτε γίνονται αντιληπτές και άλλοτε όχι - προέρχονται από την πα­γκόσμια οικονομία που βρίσκεται σε κρίση. Είναι σημαντικό ότι οι άνθρωποι θεωρούν όλο και περισσότερο το κράτος και τους θεσμούς του και ειδικά τα πολιτικά κόμματα αναποτελεσματικά για την αντιμετώπιση τέτοιων πανίσχυρων δυνάμεων. Το κράτος και οι πολιτικές του διαδικασίες δεν μπορούν ή δεν θέλουν να αντιμετωπίσουν, πόσο μάλλον να ελέγξουν, αυτές τις οικονομικές δυνάμεις. Σε κάθε περίπτωση, το κράτος και οι θε­σμοί του καθώς και οι πολιτικές διαδικασίες και τα πολιτικά κόμματα (όπου υπάρχουν), αφήνουν τους ανθρώπους στο έλεος δυνάμεων απέναντι στις οποίες πρέπει να αντιδρά­σουν με άλλα μέσα - μέσω των δικών τους κοινωνικών κινημάτων. Έτσι, οι άνθρωποι σχηματίζουν ή γίνονται μέλη σε διάφορα προστατευτικά και, βασικά, αμυντικά κοινωνικά κινήματα: θρησκευτικά, εθνοτικά, εθνικά, φυλετικά, φεμινιστικά, οικολογικά, ειρηνιστι­κά, καθώς και κοινοτικά. Τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα κινητοποιούνται και ορ­γανώνονται ανεξάρτητα από το κράτος, τους θεσμούς του και τα πολιτικά κόμματα. Δεν θεωρούν το κράτος και τους θεσμούς του και ειδικότερα την ένταξη ή τη δραστηριότητα στα πολιτικά κόμματα ως επαρκή ή κατάλληλα μέσα για την επιδίωξη των στόχων τους. Πράγματι, σε μεγάλο βαθμό, ο μεγάλος αριθμός μελών και η δύναμη των κοινωνικών κι­νημάτων αποτελεί αντανάκλαση της απογοήτευσης των ανθρώπων - καθώς και της ανα­ζήτησης εναλλακτικών προτάσεων - στην πολιτική διαδικασία, τα πολιτικά κόμματα, το κράτος και την κατάληψη της κρατικής εξουσίας στη Δύση, το Νότο και την Ανατολή. Η συνειδητοποίηση της αποτυχίας των επαναστατικών και ρεφορμιστικών αριστερών κομ­μάτων και καθεστώτων σ' όλα τα μέρη του κόσμου να εκφράσουν επαρκώς τη διαμαρτυ­ρία των ανθρώπων και να προσφέρουν βιώσιμες και ικανοποιητικές εναλλακτικές λύ­σεις, είναι η βασική αιτία της λαϊκής μετακίνησης προς τα κοινωνικά κινήματα. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις τα παράπονα και οι διαμαρτυρίες των ανθρώπων κατευθύνονται ενάντια στο κράτος και τους θεσμούς του, ενώ σε άλλες περιπτώσεις τα κοινωνικά κινή­ματα προσπαθούν να επηρεάσουν την κρατική δραστηριότητα ασκώντας πίεση κυρίως απ'έξω και πολύ πιο σπάνια από μέσα. Μόνο μερικά εθνοτικά και εθνικιστικά, και στον ισλαμικό κόσμο μερικά θρησκευτικά κινήματα, επιδιώκουν ένα δικό τους κράτος.

 

Παρ'όλα αυτά, ένα από τα κύρια προβλήματα των κοινωνικών κινημάτων είναι, η συ­νύπαρξη τους με τα εθνικά κράτη και τα κόμματα. Μια εικόνα αυτού του προβλήματος μας δίνει το Πράσινο Κίνημα/Κόμμα στη Δυτική Γερμανία που από οικολογικό κίνημα της βάσης μεταβλήθηκε σ' ένα κοινοβουλευτικό κόμμα. Η πτέρυγα των "Ρεάλος" (ρεαλι­στική Realpolitik) υποστηρίζει ότι το κράτος, το κοινοβούλιο, τα πολιτικά κόμματα κ.λπ. είναι πραγματικότητες τις οποίες το κίνημα πρέπει να λαμβάνει υπόψη και να χρησιμο­ποιεί προς όφελος του και ότι η επιρροή ασκείται αποτελεσματικότερα μέσα από τους θεσμούς αυτούς και σε συνεργασία με άλλα κόμματα. Η πτέρυγα των "Φούντις" (φοντα- μενταλιστές) υποστηρίζει ότι η συμμετοχή σε κρατικούς θεσμούς (καθώς και οι συμμα­χίες με άλλα πολιτικά κόμματα όπως είναι οι σοσιαλδημοκράτες) αποτελεί απεμπόληση των στόχων του Πράσινου κινήματος και εκπόρνευση των θεμελιακών αξιών του, ακόμα δε και της ίδιας της ταυτότητας του κινήματος. Εθνοτικά, εθνικιστικά, θρησκευτικά, και μερικά ειρηνιστικά και κοινοτικά κινήματα αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα και μερικές φορές δεν μπορούν να αντισταθούν στην πίεση να επιχειρήσουν να δράσουν μέ­σα στο κράτος, ως τμήμα (ή μέσω) ενός πολιτικού κόμματος ή άλλου κρατικού θεσμού. Αλλά τότε τα κινήματα διατρέχουν τον κίνδυνο να απεμπολήσουν την αποστολή τους, να αποστρατεύσουν ή να απωθήσουν τα μέλη τους και να αυτοαναιρεθούν ως κινήματα. Το ζήτημα που προκύπτει είναι εάν ο σκοπός αγιάζει τα μέσα και εάν μπορεί να επιτευχθεί καλύτερα μέσω άλλων πιο θεσμοποιημένων μέσων που δεν έχουν σχέση με τα κινήματα. Επιπλέον, το ζήτημα που εγείρεται είναι εάν παλιά κοινωνικά κινήματα, που συχνά δημι­ουργούνταν ως μαζικές μετωπικές οργανώσεις πολιτικών κομμάτων, αντικαθίστανται σή­μερα από νέα κοινωνικά κινήματα τα οποία μετεξελίσσονται τα ίδια σε πολιτικά κόμμα­τα. Στην περίπτωση όμως αυτή, τι διαφορά υπάρχει ανάμεσα στα παλιά και τα νέα κοι­νωνικά κινήματα, και τι γίνεται με τα μη-κρατικά, τα εξω-κρατικά, αντικρατικά και αντι- κομματικά αισθήματα, καθώς και την κινητοποίηση πολλών μελών των κινημάτων αυτών; Θα πρέπει ίσως να μεταθέσουμε το ερώτημα και να αναζητήσουμε την απάντηση στην εξέταση του κύκλου ζωής των κοινωνικών κινημάτων και την αντικατάσταση των παλιών από νέα κοινωνικά κινήματα.

 

 

6. Κοινωνικά κινήματα και κοινωνικός μετασχηματισμός

Τα κοινωνικά κινήματα είναι σημαντικοί φορείς του κοινωνικού μετασχηματισμού και των νέων οραμάτων, παρά τον αμυντικό τους χαρακτήρα, τα όριά τους και τις σχέσεις τους με το κράτος που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Ένας λόγος για τον οποίο τα κοινωνικά κινήματα είναι σημαντικά είναι το κενό που καλύπτουν εκεί όπου το κράτος και άλλοι κοινωνικοί και πολιτιστικοί θεσμοί δεν έχουν τη δύναμη ή τη θέληση να ενεργήσουν προς χάριν των συμφερόντων των μελών τους. Πράγματι, όπως είδαμε πιο πάνω, τα κοινωνικά κινήματα παρεμβαίνουν εκεί όπου δεν υπάρχουν θεσμοί ή εκεί όπου οι υπάρχοντες θε­σμοί αποτυγχάνουν να εξυπηρετήσουν ή παραβιάζουν και έρχονται σε αντίθεση με τα συμ-φέροντα των ανθρώπων. Συχνά τα κοινωνικά κινήματα παρεμβαίνουν εκεί που φο­βούνται να περπατήσουν οι άγγελοι. Μολονότι πολλά κοινωνικά κινήματα, και ιδιαίτερα τα θρησκευτικά, επικαλούνται την ιερότητα των παραδοσιακών τρόπων και αξιών, άλλα κοινωνικά κινήματα είναι - κοινωνικά, πολιτιστικά και με άλλους τρόπους- καινοτό­μα. Εντούτοις, εάν οι συνθήκες που δημιουργούν και στηρίζουν ένα κοινωνικό κίνημα εκλείψουν, εξαφανίζεται και το κίνημα. Εάν ένα κίνημα επιτύχει τους στόχους του ή οι στόχοι του παύουν να έχουν σχέση με τα προβλήματα των μελών του, τότε χάνει την απή- χησή του. Χάνει την ορμή του και σβήνει ή γίνεται απολίθωμα.

 

Ωστόσο, μεγάλο μέρος του κοινωνικού μετασχηματισμού, των πολιτιστικών αλλαγών και της οικονομικής ανάπτυξης, προκύπτει σαν αποτέλεσμα θεσμών, δυνάμεων και σχέ­σεων που δεν έχουν σχέση με τα κοινωνικά κινήματα ή τις πολιτικές διαδικασίες στα εθνικά κράτη. Η παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη, η εκβιομηχάνιση, οι τεχνολογικές αλ­λαγές, ο κοινωνικός και πολιτιστικός "εκσυγχρονισμός" ήταν και είναι διαδικασίες που σπάνια κινούνται ή καθοδηγούνται από κοινωνικά κινήματα ή (κρατικούς) πολιτικούς θεσμούς. Η παρέμβασή τους είχε το χαρακτήρα περισσότερο αντίδρασης παρά προώθη­σης. Παρόλο που δεν πρέπει να υποτιμούμε την κρατική παρέμβαση (όπως κάνουν οι οπαδοί της ελεύθερης αγοράς), οι περιορισμοί της γίνονται όλο και μεγαλύτεροι σε μια παγκόσμια οικονομία της οποίας, οι κύκλοι και οι τάσεις είναι σε μεγάλο βαθμό εκτός ελέγχου. Ακόμα και η "σοσιαλιστική" κρατική ιδιοκτησία και ο σχεδιασμός δεν είναι σή­μερα σε θέση να κατευθύνουν, ή ακόμα και να αντιμετωπίσουν, τις δυνάμεις της παγκό­σμιας οικονομίας.

 

Οι συνθήκες αυτές θα έπρεπε να οδηγήσουν σε περισσότερο ρεαλισμό όσον αφορά τις προοπτικές των κοινωνικών κινημάτων (αλλά και των πολιτικών θεσμών) καθώς και της πολιτικής τους, σχετικά με την εξουδετέρωση ή ακόμα και τη μεταβολή, πόσο μάλλον την απεξάρτηση από τις παγκόσμιες οικονομικές δυνάμεις. Αλλά κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Το αντίθετο μάλιστα. Όσο πιο ισχυρές και ανεξέλεγκτες γίνονται οι δυνάμεις της παγκό­σμιας οικονομίας, ιδιαίτερα κατά την τωρινή περίοδο της παγκόσμιας οικονομικής κρί­σης, τόσο περισσότερο οδηγούν στη δημιουργία νέων κοινωνικών κινημάτων, τα οποία διεκδικούν αυτονομία και ασυλία απέναντι στις παγκόσμιες δυνάμεις και από τις οποίες υπόσχονται να προστατεύσουν τα μέλη τους ή να τις υπερνικήσουν. Μεγάλο μέρος της έλξης πολλών κοινωνικών κινημάτων, προέρχεται ακριβώς από την ηθική δύναμη της υπόσχεσής τους να ελευθερώσουν όσους συμμετέχουν σ' αυτά από τη βαθιά αίσθηση αδι­κίας για τη στέ-ρηση, (ή την απειλή στέρησης) των αναγκαίων προς το ζην, της κοινωνικής θέσης και της πολιτιστικής ταυτότητας. Επομένως, οι αντικειμενικά άλογες ελπίδες σωτη­ρίας εμφα-νίζονται ως υποκειμενικά λογικές εκκλήσεις για την αντιμετώπιση της πραγματικότητας - για να (εξ)υπηρετήσει κανείς τον εαυτό του και την ψυχή του μέσω της ενεργής συμμετοχής στα κοινωνικά κινήματα. Το μήνυμα γίνεται το μέσο, για να παρα­φράσουμε το MarshallMcLuhan.

 

Ωστόσο, η αναφορά εν προκειμένω σε "αντισυστημικά" (κοινωνικά) κινήματα (παρα­δείγματος χάρη από τον Aminκαι τον Wallerstein) απαιτεί αποσαφήνιση. Πολλά κοινω­νικά κινήματα είναι πράγματι αντισυστημικά με την έννοια ότι τα κινήματα και οι συμ­μετέχοντες σ'αυτά ανταγωνίζονται ή αλλιώς πως προκαλούν το σύστημα ή κάποια πλευρά του. Ωστόσο ελάχιστα κοινωνικά κινήματα είναι αντισυστημικά στην προσπάθειά τους, και ακόμα λιγότερο στο βαθμό επιτυχίας τους, να καταστρέψουν το σύστημα και να το αντικαταστήσουν από κάποιο άλλο ή από κανένα. Υπάρχουν συντριπτικά ιστορικά στοι­χεία που δείχνουν ότι τα κοινωνικά κινήματα δεν είναι αντισυστημικά μ'αυτήν την έν­νοια. Όπως παρατηρήσαμε παραπάνω, οι κοινωνικές συνέπειες των ίδιων των κοινωνι­κών κινημάτων είναι σπανίως σωρευτικές. Επιπλέον, οι επιδράσεις τους συχνά είναι ακούσιες, γι'αυτό και πολλές φορές το σύστημα τις ενσωματώνει, αν δεν τις αφομοιώνει. Το γεγονός αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ότι το σύστημα αναζωογονείται και ενδυναμώνεται από τα κοινωνικά κινήματα που ξεκίνησαν μεν ως αντισυστημικά, αλλά που κατέλη­ξαν να μην είναι. Υπάρχουν ελάχιστες σήμερα ενδείξεις ότι στο μέλλον οι προοπτικές για τα κοινωνικά κινήματα (και τα αποτελέσματά τους) θα είναι πολύ διαφορετικές από αυτές του παρελθόντος. Στην πραγματικότητα, τα συστημικά μέσα, οι σκοποί, και τα απο­τελέσματα των κοινωνικών κινημάτων -ακόμα κι αν κάποια αφομοιώνονται μεταγενέ­στερα- θα μπορούσαν να τροποποιήσουν το σύστημα, "μόνο" αν άλλαζαν τις συστημικές διασυνδέσεις του.

 

 

7. Κοινωνικά κινήματα και η αποσύνδεση από τον καπιταλισμό και μετάβαση στο σοσιαλισμό

 

      Τα κοινωνικά κινήματα μπορεί να θεωρηθούν ότι προσφέρουν νέες ερμηνείες και λύ­σεις στην προβληματική της "αποσύνδεσης" από τον καπιταλισμό και της "μετάβασης στο σοσιαλισμό". Η αποσύνδεση των εξαρτημένων εθνικών κρατών του Νότου από την πα­γκόσμια καπιταλιστική οικονομία και τους κύκλους της αποδείχθηκε αδύνατη κατά τη διάρκεια του μεταπολεμικού μπουμ. Οι Ανατολικές χώρες, έχουν ήδη επανασυνδεθεί, στη διάρκεια της παρούσας κρίσης, με την παγκόσμια οικονομία, καθώς και με τους κύ­κλους της και την τεχνολογική της ανάπτυξη. Καμιά εθνική οικονομία ή κράτος και σχε­δόν κανένα πολιτικό κόμμα στον κόσμο δεν θεωρεί σήμερα σοβαρή πρακτική πρόταση την αποσύνδεση της εθνικής οικονομίας. Επομένως, η θέση της αποσύνδεσης - σταμα­τήστε τον κόσμο, θέλω να κατέβω - χρειάζεται αγωνιώδη επανεκτίμηση από αυτούς (όπως ο ένας από τους συγγραφείς του άρθρου αυτού) που έχουν διατηρήσει αυτή τη θέ­ση ως επιλογή και αναγκαιότητα. Ωστόσο, εάν το εθνικό κράτος και η οικονομία δεν εί­ναι και δεν μπορούν να είναι ανεξάρτητα σήμερα ή στο εγγύς μέλλον, ίσως η ιδέα της "αποσύνδεσης" θα έπρεπε να επανερμηνευθεί, παρά να εγκαταλειφθεί ολοκληρωτικά.

 

Μπορούμε να ερμηνεύσουμε εκ νέου την προβληματική της "αποσύνδεσης" με βάση τους διαφορετικούς, νέους δεσμούς, που πολλά κοινωνικά κινήματα προσπαθούν να σφυ­ρηλατήσουν ανάμεσα στα μέλη τους και την κοινωνία, καθώς και μέσα στην ίδια την κοι­νωνία. Τέτοια παραδείγματα έχουμε στην περίπτωση των γυναικείων και ορισμένων οι­κολογικών κινημάτων. Πολλά κοινωνικά κινήματα επιδιώκουν να προστατέψουν τα μέλη τους, φυσικά και πνευματικά, από τις ιδιοτροπίες της κυκλικής παγκόσμιας οικονομίας και προτείνουν διαφορετικά είδη δεσμών με την οικονομία και την κοινωνία για τα μέλη τους. Ίσως θα έπρεπε να τροποποιήσουμε τον όρο "αποσύνδεση" ώστε να σημαίνει δια­φορετική σύνδεση ή διαφορετικούς δεσμούς. Σ'αυτή την περίπτωση, τα κοινωνικά κινή­ματα σήμερα μετασχηματίζουν κάποιους δεσμούς σε κάποιους άλλους προς όφελος των μελών τους. Εδώ θα μπορούσαν να περιληφθούν και εκείνα τα θρησκευτικά και σπιριτουαλιστικά κινήματα, που ισχυρίζονται ότι προσφέρουν απομόνωση και προστασία από τα εγκόσμια τραύματα στους αληθινούς πιστούς καθώς και μερικά εθνοτικά κινήματα, που επιδιώκουν να επιβεβαιώσουν την ταυτότητα των μελών τους και διαφορετικούς δε­σμούς με την κοινωνία που τους περιβάλλει.

Παρόμοια, μπορούμε να ερμηνεύσουμε εκ νέου την προβληματική και τις προοπτικές μετάβασης στο σοσιαλισμό λαμβάνοντας υπόψη την εμπειρία του υπαρκτού σοσιαλισμού και των σύγχρονων κοινωνικών κινημάτων.

 

Ο υπαρκτός σοσιαλισμός αποδείχθηκε ανίκανος να αποσυνδεθεί από την παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία. Επιπλέον, παρά τα επιτεύγματα στην προώθηση μιας εκτατικής ανάπτυξης, (μέσω της ευρείας κινητοποίησης ανθρώπινων και φυσικών πόρων), απέτυχε να εξασφαλίσει την, μέσω της τεχνολογικής εξέλιξης, εντατική ανάπτυξη. Πράγματι, ο ίδιος κρατικός σχεδιασμός που ήταν πλεονέκτημα για την απόλυτη, βιομηχανική, αυταρ­χική, εθνική ανάπτυξη, αποδείχθηκε πως ήταν τελικά μειονέκτημα για την ανταγωνιστική τεχνολογική εξέλιξη σε μια ραγδαία μεταβαλλόμενη παγκόσμια οικονομία. Η συναφής πολιτική οργάνωση του υπαρκτού σοσιαλισμού έχασε την αποτελεσματικότητά της στο εσωτερικό και την απήχησή της στο εξωτερικό. Πιο σημαντικό ίσως είναι ότι έγινε πια φανερό ότι ο δρόμος για μια καλύτερη "σοσιαλιστική" μελλοντική αντικατάσταση της σύγχρονης παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας δεν περνάει μέσα απ' τον υπαρκτό σοσιαλισμό. Ο υπαρκτός σοσιαλισμός, (όπως παρατήρησε ο Πολωνός οικονομολόγος JosefPajestkaσ'ένα συνέδριο, το 1988, στην Κεντρική Σχολή Σχεδιασμού και Στατιστι­κής στη Βαρσοβία), φρακάρισε σε μια παρακαμπτήριο γραμμή, ενώ ο υπόλοιπος κό­σμος, (όπως παρατήρησε ένας από τους συγγραφείς του παρόντος άρθρου), περνάει δί­πλα σ' ένα εξπρές που κινείται στην κύρια γραμμή (αν και, όπως σημείωσε εύστοχα ο Pajestka, μπορεί να κατευθύνεται προς την άβυσσο).

 

Πράγματι, οι ουτοπικοί σοσιαλιστές -τους οποίους ο Μαρξ καταδίκασε γιατί ήταν ουτοπικοί και όχι επιστημονικοί-  μπορεί να αποδειχθεί ότι ήταν πολύ λιγότερο ουτοπι­κοί απ'ό,τι οι υποτιθέμενοι επιστημονικοί σοσιαλιστές, των οποίων το όραμα κατέληξε να είναι πολύ περισσότερο ουτοπικό παρά ρεαλιστικό. Επιδιώκοντας (με την ανάλογη οργά­νωση) να αλλάξουν την κοινωνία με μικρότερα, άμεσα αλλά σταθερά βήματα που δεν απαιτούσαν κρατική εξουσία, οι ουτοπικοί σοσιαλιστές ήταν ίσως πιο ρεαλιστές από τους επιστημονικούς- και βρίσκονταν πιο κοντά τότε στα κοινωνικά κινήματα της εποχής μας απ'ό,τι οι "επιστημονικοί" σοσιαλιστές του προηγούμενου αιώνα. Και το σπουδαιότε­ρο, πολλοί ουτοπικοί σοσιαλιστές πρότειναν και επιδίωξαν κοινωνικές αλλαγές και, ιδι­αίτερα, διαφορετικές σχέσεις ανάμεσα στα φύλα, που στη συνέχεια εγκαταλείφθηκαν ή ξεχά-στηκαν από τους επιστημονικούς σοσιαλιστές. Η BarbaraTaylor(3) (1983) έχει στοι­χειοθετήσει την πάλη που διεξήγαγαν οι ουτοπικοί σοσιαλιστές του RobertOwen— για τη συμμετοχική δημοκρατία και τα γυναικεία δικαιώματα — και όπου ήταν δυνατόν την εφαρμογή τους -καθώς και για τη σημασία που απέδιδαν σ'αυτά οι ουτοπικοί σοσιαλι­στές γύρω από τους Fourierκαι Saint- Simon. Η συμμετοχή ήταν επίσης παρούσα στα πρώιμα γραπτά του Μαρξ, ως αντίδοτο στην αλλοτρίωση που τον απασχολούσε τότε και που απασχολεί, ακόμα, σήμερα, πολλά κοινωνικά κινήματα. Έτσι, μερικά σύγχρονα κοι­νωνικά κινήματα θα μπορούσαν να αποκομίσουν σημαντικό όφελος από μία μεγαλύτερη εξοικείωση με τους στόχους, την οργάνωση και την εμπειρία των πρώτων ουτοπικών σο­σιαλιστών- καθώς και μερικών αναρχικών.

 

Επομένως, η πραγματική μετάβαση σε μια "σοσιαλιστική" κοινωνία, εναλλακτική στη σημερινή παγκόσμια οικονομία, κοινωνία και πολιτική, μπορεί να βρίσκεται πολύ περισ­σότερο στα χέρια των κοινωνικών κινημάτων. Τα κινήματα αυτά όχι μόνο πρέπει να πα­ρεμβαίνουν για να σώζουν όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους από οποιαδήποτε απειλητική άβυσσο, αλλά πρέπει επίσης να φαίνονται ως οι πιο ενεργοί φορείς που σφυ­ρηλατούν νέους δεσμούς για να μετασχηματίσουν τον κόσμο προς νέες κατευθύνσεις. Επιπλέον, μολονότι ορισμένα κοινωνικά κινήματα είναι υπο-εθνικά, λίγα είναι εθνικά ή δι-εθνικά (δηλαδή μεταξύ κρατών-εθνών) και πολλά, όπως τα γυναικεία, τα ειρηνιστικά και τα οικολογικά, θα μπορούσαν να είναι υπερ-εθνικά (δηλαδή μη-εθνικά) ή λαός προς λαό εντός του παγκόσμιου συστήματος. Δεν είναι ίσως καθόλου περίεργο ότι υπάρχει με­γαλύτερη υπερ-εθνικότητα ανάμεσα στα κοινωνικά κινήματα των μητροπόλεων παρά ανάμεσα στα πιο κερματισμένα του επίσης κερματισμένου και εξαρτημένου Τρίτου Κό­σμου. Εντούτοις ο πραγματικός σοσιαλιστικός μετασχηματισμός - αν θα υπάρξει - θα είναι πολύ πιο εύπλαστος και ποικιλόμορφος αν έχει φορέα τα κοινωνικά κινήματα παρά ο οποιοσδήποτε απατηλός "σοσιαλισμός σε μια χώρα".

 

 

8. Συμμαχίες και συγκρούσεις ανάμεσα στα κοινωνικά κινήματα

 

 

       Ίσως είναι χρήσιμο - χωρίς να επιδιώκουμε να δώσουμε οποιαδήποτε συμβουλή- να εξετάσουμε τις πιθανότητες σύγκρουσης και αλληλεπικάλυψης ή και συμμαχιών ανάμεσα στα διαφορετικά είδη κοινωνικών κινημάτων. Ο Αριστοφάνης έχει ήδη σχολιάσει τη σχέση ανάμεσα στις γυναίκες και την ειρήνη στη Λυσιστράτη. Η RianeEisler(4) (1987) ανά­γει την ίδια σχέση ακόμα πιο πίσω στην ανθρώπινη κοινωνία. Σήμερα τα γυναικεία και ειρηνιστικά κινήματα μοιράζονται μέλη και ηγεσία και ασφαλώς προσφέρουν ευκαιρίες για συμμαχίες. Στα γυναικεία κινήματα και τα τοπικά κινήματα παρατηρείται, επίσης, σημαντική αλληλεπικάλυψη από άποψη ουσιαστικής συμμετοχής, μελών και ηγεσίας. Οι γυναίκες είναι ιδιαίτερα δραστήριες στα κοινοτικά κινήματα (και στη Λατινική Αμερική κυριαρχούν), στα οποία προσδίδουν φεμινιστικές προοπτικές και πιέζουν για τα δικά τους αιτήματα, που βοηθούν στην αλλαγή των κινημάτων αυτών, των κοινοτήτων τους και ας ελπίζουμε και της κοινωνίας τους. Στη Δύση υπάρχει παρόμοια, εάν και μικρότερου βαθμού, αλληλεπικάλυψη μεταξύ κοινοτικών και ειρηνιστικών κινημάτων που εκφράζε­ται, παραδείγματος χάρη, σε "πυρηνικά ελεύθερες" κοινότητες. Τα περιβαλλοντικά, οι­κολογικά και Πράσινα κινήματα στη Δύση μοιράζονται συμβατούς στόχους και μέλη με τα γυναικεία, ειρηνιστικά περιβαλλοντικά και κοινοτικά κινήματα. Έτσι, τα γυναικεία, ειρηνιστικά και κοινοτικά κινήματα - τα οποία αποστρέφουν το πρόσωπο τους από την κρατική εξουσία και από εμπλοκές με τους πολιτικούς θεσμούς- προσφέρουν ευρύτα­τες ευκαιρίες για συμμαχίες ανάμεσα στα κοινωνικά κινήματα. Επιπλέον, χάρη στην αριθμητική υπεροχή των γυναικών, τα κινήματα αυτά επιδεικνύουν περισσότερο κοινοτι­κό πνεύμα, συμμετοχική δημοκρατία και αμοιβαία υποστήριξη, αντί για ιεραρχικές σχέ­σεις, ανάμεσα στα μέλη τους.

 

Άλλες περιοχές αλληλεπικάλυψης (όσον αφορά τα μέλη) και συμβατότητας ή συμμα­χιών μπορούν να παρατηρηθούν ανάμεσα σε ορισμένα θρησκευτικά, εθνοτικά-εθνικιστι- κά και φυλετικά κινήματα. Το κίνημα που ηγήθηκε ο Αγιατολλάχ Χομεϊνί στο Ιράν, και μερικοί από τους πιστούς του αλλού στον ισλαμικό κόσμο, είναι ένα εντυπωσιακό παρά­δειγμα μαζικής και επιτυχημένης κινητοποίησης στην εποχή μας. Οι Σιχ στο Πουντζάμπ, οι Ταμίλ στη Σρι Λάνκα, οι Αλβανοί στο γιουγκοσλαβικό Κόσοβο, οι καθολικοί Ιρλανδοί στη Βόρεια Ιρλανδία και ίσως η Αλληλεγγύη στην Πολωνία είναι άλλα πρόσφατα παρα­δείγματα. Αξίζει ωστόσο να σημειώσουμε ότι αυτά τα θρησκευτικά-εθνοτικά-εθνικιστικά κινήματα επιδιώκουν επίσης την κρατική εξουσία ή τη θεσμική αυτονομία και μερικές φορές την ενσωμάτωση σ'ένα γειτονικό εθνοτικό-εθνικό κράτος. Εάν οι κοινότητες είναι θρησκευτικά και εθνικά ομοιογενείς μπορεί να υπάρξει αλληλεπικάλυψη ή συμμαχία με τα μεγαλύτερα αυτά κινήματα.

 

Οι ευκαιρίες για συμβατότητα ή σύναψη συμμαχιών ανάμεσα σε διαφορετικά κοινωνι­κά κινήματα αυξάνονται όταν έχουν κοινά μέλη και/ή κοινούς εχθρούς. Έχουμε ήδη ανα­φέρει την επικάλυψη όσον αφορά τη συμμετοχή των γυναικών γενικά στα διάφορα κοι­νωνικά κινήματα. Ωστόσο η κοινή ιδιότητα του μέλους επεκτείνεται και στα άτομα, και ειδικότερα σε κάθε γυναίκα χωριστά που συμμετέχει ενεργά σε διάφορα κοινωνικά κι­νήματα ταυτόχρονα ή διαδοχικά. Αυτοίοι άνθρωποι βρίσκονται σε θέσεις-κλειδιά για να σφυ-ρηλατήσουν δεσμούς, αν όχι συμμαχίες, ανάμεσα σε, κατά τα άλλα, διαφορετικά κοι­νωνικά κινήματα. Τέτοιοι δεσμοί μπορούν να προκύψουν από την επισήμανση ενός ή πε­ρισσοτέρων κοινών εχθρών: ένα συγκεκριμένο κράτος, κυβέρνηση ή τύραννο, ένα συγκε­κριμένο κυρίαρχο θεσμό ή κοινωνική, φυλετική ή εθνοτική ομάδα, ή, ακόμα λιγότερο συγκεκριμένους εχθρούς, όπως "η Δύση", "ο ιμπεριαλισμός", "το κεφάλαιο", "το κρά­τος", "οι ξένοι", "οι άντρες", "η εξουσία" ή "η ιεραρχία". Επιπλέον, τόσο οι ευκαιρίες για συμμαχία, όσο και η μαζικότητα και ισχύς της κοινωνικής κινητοποίησης, πιθανότα­τα, αυξάνονται όταν οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ότι πρέπει να υπερασπίσουν τους εαυτούς τους ενάντια σ'αυτούς τους εχθρούς.

 

Υπάρχουν, επίσης, σημαντικές περιοχές σύγκρουσης και ανταγωνισμού ανάμεσα στα κοινωνικά κινήματα. Ασφαλώς, κινήματα διαφορετικών θρησκειών και εθνοτήτων ή φυ­λών αντιπαρατίθενται ή ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Ωστόσο, όλα αυτά τα κινήματα φαί­νεται ότι αντιπαρατίθενται και ανταγωνίζονται τα γυναικεία και συχνά, τα ειρηνιστικά κινήματα. Συγκεκριμένα, σχεδόν όλα τα θρησκευτικά, εθνοτικά, εθνικιστικά κινήματα, καθώς επίσης και τα πολιτικά κόμματα, εργατικά κινήματα, και κινήματα με μαρξιστικό προσανατολισμό αρνούνται και θυσιάζουν τα συμφέροντα των γυναικών. Επιπλέον, ανταγωνίζονται με επιτυχία τα γυναικεία κινήματα, τα οποία κάτω από τη σφοδρή επίθε­ση των θρησκευτικών, εθνοτικών και εθνικιστικών κινημάτων, χάνουν το έδαφος που εί­χαν κερδίσει. Η θρησκεία και ο εθνικισμός, και ακόμα περισσότερο ο συνδυασμός των δύο, φαίνεται πως θυσιάζουν τα συμφέροντα και τα κινήματα των γυναικών. Οι Σιίτες του Ιράν εσκεμμένα αυξάνουν την καταπίεση των γυναικών. Στο Βιετνάμ, τη Νικαρά­γουα, και αλλού, οι γυναίκες, στην αρχή, συμμετείχαν ενεργά και επωφελήθηκαν από την εθνικιστική πάλη, αλλά στη συνέχεια είδαν την παραπέρα προώθηση των συμφερόντων τους να θυσιάζεται στο βωμό της προτεραιότητας του "εθνικού συμφέροντος" ή στη Νι­καράγουα για να κερδηθεί η υποστήριξη των καθολικών. Παρόμοια, τα εθνικιστικά και εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα σε πολλές χώρες της Ασίας και της Αφρικής έχουν την τάση να παραβλέπουν, να παραμελούν, ακόμα και να καταστέλλουν ή να αντιμάχονται, εθνοτικά και άλλα κινήματα καθώς και τα συμφέροντά τους.

 

Συχνά, τα κοινωνικά κινήματα μαστίζονται από σοβαρές εσωτερικές συγκρούσεις σκο­πών ή/και μέσων. Ασφαλώς, όταν τα κοινωνικά κινήματα είναι αποτέλεσμα συμμαχιών, ιδιαίτερα για προσωρινούς τακτικούς σκοπούς, οι συμμετέχοντες μπορεί να έχουν διαφο­ρετικούς, και μερικές φορές αντίθετους, σκοπούς και/ή προτιμήσεις για τα μέσα. Τέτοιες

συγκρούσεις, ήταν κοινές, παραδείγματος χάρη, μεταξύ των αντιμπεριαλιστικών εθνικο-απελευθερωτικών και σοσιαλιστικών κινημάτων του Τρίτου Κόσμου. Ο συνδυασμός θρησκευτικών και άλλων κοινωνικών κινημάτων, όπως αυτά με σημαντικά στοιχεία απε­λευθερωτικής θεολογίας, περιέχουν επίσης το ενδεχόμενο της εσωτερικής σύγκρουσης. Πράγματι, πολλά θρησκευτικά κινήματα, ή κινήματα με ισχυρό θρησκευτικό προσανατο­λισμό, φαίνεται πως περιέχουν σημαντικούς σπόρους εσωτερικής σύγκρουσης ανάμεσα σε προοδευτικούς και οπισθοδρομικούς στόχους ή, μερικές φορές, στόχους φυγής απ' την πραγματικότητα. Η προσφυγή στη θρησκεία μπορεί να είναι ο κύριος, ή ο μοναδικός, τρόπος για να κινητοποιηθούν πολλοί άνθρωποι ενάντια σ'ένα καταπιεστικό καθεστώς ή για να υπερνικήσουν τις καταπιεστικές, αλλοτριωτικές συνθήκες.

 

       Μ'αυτήν την έννοια, η θρησκεία μπορεί να παρέχει μια απελευθερωτική, προοδευτική επιλογή - όπως αυτές που προσφέρονται από την απελευθερωτική θεολογία και τα κοινοτικά κινήματα που εί­ναι συνδεδεμένα με την Εκκλησία στη Λατινική Αμερική. Ωστόσο, η ίδια η θρησκεία και η Εκκλησία μπορεί επίσης να περιέχουν σημαντικά οπισθοδρομικά και αντιδραστικά στοιχεία. Έτσι, οπισθοδρομικά στοιχεία ή στοιχεία φυγής υπόσχονται να ξαναφέρουν το χρυσό 7ο αιώνα του Ισλάμ ή ακόμα και να εξαλείψουν όλα τα στοιχεία του εκδυτικισμού. Κυριολεκτικά αντιδραστι­κές είναι επίσης οι ισλαμικές και καθολικές απόπειρες να γυρίσουν πίσω, ή να εμποδί­σουν, την παραπέρα ανάπτυξη των προοδευτικών εξελίξεων στις σχέσεις μεταξύ των φύ­λων, συμπεριλαμβανομένων των διαζυγίων, του ελέγχου των γεννήσεων και των κοινωνι­κοοικονομικών ευκαιριών για τις γυναίκες, καθώς και άλλων πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Πράγματι, η θρησκεία είναι πιο συχνά ένα εργαλείο της αντίδρασης πα­ρά εργαλείο των προοδευτικών δυνάμεων στη Δύση, την Ανατολή και το Νότο.

 

 

9. Η απρέπεια της έξωθεν "καλής" συμβουλής προς τα κοινωνικά κινήματα

 

 

Όσο καιρό τα κοινωνικά κινήματα πρέπει να γράφουν τη δική τους ιστορία καθώς προχωρούν, δεν μπορούν να χρησιμοποιούν - και το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να απορρίψουν σαν αντιπαραγωγικές -οποιεσδήποτε έξωθεν συνταγές για το ποιος εί­ναι ο προορισμός τους ή για το πώς πρέπει να φτάσουν εκεί. Συγκεκριμένα τα κοινωνικά κινήματα δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν κανενός είδους φανταστικό προσχέδιο για το μέλλον -πράγμα που απέφυγαν ο Smithκαι ο Μαρξ, αλλά τα οποία είναι τόσο δημοφι­λή ανάμεσα σ'αυτούς που ισχυρίζονται ότι μιλούν εν'ονόματί τους. Για τον ίδιο λόγο, κα­λές συμβουλές από διανοούμενους και καλοπροαίρετους ανθρώπους είναι μάλλον δύ­σκολο να βρεθούν, αλλά και δύσκολο να αφομοιωθούν από τα κοινωνικά κινήματα. Ακό­μα πιο ακατάλληλες είναι, ίσως, οι υποτιθέμενες συμβουλές από παρατηρητές που δεν συμμετέχουν ενεργά (όπως εμείς;). Απ' την άλλη μεριά, πολλά κοινωνικά κινήματα μπο­ρούν να ωφεληθούν και ωφελούνται από το όραμα και τις οργανωτικές ικανότητες όσων συμμετέχουν, και πιο σπάνια από περαστικούς τρίτους, που μπορεί να φέρουν ιδέες και/ή

εμπειρίες από άλλα κινήματα, κόμματα και θεσμούς. Πολλά κοινοτικά κινήματα, συγκε­κριμένα, ωφελούνται, ή ακόμα και εξαρτώνται, από την υποστήριξη έξωθεν θεσμών όπως η Εκκλησία, οι μη κυβερνητικές οργανώσεις (NGOs) και, περιστασιακά, ακόμα και από το κράτος. Τέτοιου είδους βοήθεια και εξάρτηση εμπεριέχει τον κίνδυνο να αφομοιω­θούν μέσα στους θεσμούς μερικοί ηγέτες ατομικά, ή και ολόκληρη η ηγεσία και οι στόχοι της, ή ακόμα και το ίδιο το κοινωνικό κίνημα. Εντούτοις, αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει τα κοινωνικά κινήματα είναι ότι (πρέπει να) κάνουν τα πράγματα με το δικό τους τρόπο. Στην πραγματικότητα, ίσως το πιο σημαντικό πράγμα που μπορούν να προσφέρουν τα κοινωνικά κινήματα τόσο στα μέλη τους όσο και στα μη-μέλη είναι η ίδια η προσέγγισή τους που βασίζεται στη συμμετοχή, τον αυτομετασχηματισμό, και την αυθορμησία κα­θώς και η προσαρμοστικότητά τους. Εκεί βρίσκεται η ελπίδα που υπόσχονται για το μέλ­λον.

                       ·

10. Η νέα δημοκρατία των πολιτών

 

Σαν συμπέρασμα, μπορεί να γεννηθεί το ερώτημα πώς μπορεί τα κοινωνικά κινήματα να είναι κυκλικά, προσωρινά, αμυντικά, ανταγωνιστικά και ασθενή (3, 6, 8) και την ίδια στιγμή να σφυρηλατούν νέους δεσμούς που βοηθούν στο μετασχηματισμό της κοινωνίας σήμερα (7). Η απάντηση μπορεί να αναζητηθεί και ίσως βρεθεί στη συμμετοχή και συμ­βολή των κοινωνικών κινημάτων στην επέκταση και τον επαναπροσδιορισμό της δημο­κρατίας στην κοινωνία των πολιτών.

 

Τόσο στην αστική, όσο και στη σοσιαλιστική παράδοση και πρακτική, ο σχηματισμός κράτους και εξουσίας κατείχε την πρώτη θέση, και η δημοκρατία προσδιορίζονταν πρω­ταρχικά με όρους πολιτικής ή οικονομικής συμμετοχής στις κρατικές υποθέσεις. Ωστόσο, ο θεσμός και η εξουσία του κράτους, ολοφάνερα, είναι όλο και λιγότερο τα κατάλληλα μέσα για να αντιμετωπισθούν πολλές από τις κοινωνικές και ατομικές ανησυχίες, ιδιαίτε­ρα στην κοινωνία των πολιτών της Δύσης, της Ανατολής και του Νότου. Οι παγκόσμιες οικονομικές και πολιτικές δυνάμεις που βρίσκονται εκτός κρατικού ελέγχου εξασθενί­ζουν το κράτος προς τα έξω και το καθιστούν ανεπαρκές στην εξυπηρέτηση των συμφε­ρόντων των πολιτών του προς τα μέσα. Ταυτόχρονα, οι πολλαπλές κοινωνικές, πολιτιστι­κές και ατομικές ανησυχίες της κοινωνίας των πολιτών αντιμετωπίζονται ανεπαρκώς ή αρνη-τικώς από τους κρατικούς θεσμούς ή την κρατική εξουσία. Αυτή η αδυναμία της πο­λιτικής εξουσίας, ίσως επιδεινώνεται σε περιόδους κρίσης, που καθιστά τους καθιερωμέ­νους κανόνες του πολιτικού παιχνιδιού εξαιρετικά ανεπαρκείς.

 

Κατά συνέπεια, πολλαπλά είδη κοινωνικών κινημάτων αναδύονται και κινητοποιού­νται για να ξαναγράψουν τους θεσμικούς (δημοκρατικούς;) κανόνες του παιχνιδιού ως προς την πολιτική εξουσία — και μ'αυτόν τον τρόπο να επαναπροσδιορίσουν το ίδιο το παιχνίδι. Ο στόχος είναι ότι, στην κοινωνία των πολιτών, οι κανόνες αυτοί πρέπει να βα­σίζονται σε/και να περιλαμβάνουν / νέους δημοκρατικούς κανόνες, ως προς την κοινωνι­κήπολιτική εξουσία. Μ'αυτό τον τρόπο τα κινήματα βοηθάνε να μετατοπισθεί το κοινω­νικοπολιτικό κέντρο βαρύτητας από τη θεσμική, πολιτική ή οικονομική, δημοκρατία (ή άλλη εξουσία) στο πλαίσιο του κράτους, προς μια πιο συμμετοχική δημοκρατία των πολι­τών (και εξουσία) στο πλαίσιο της κοινωνίας των πολιτών. Αυτές οι προσπάθειες εκτεί­νονται πολύ πέρα από την οικογένεια και το σπίτι προς άλλες περιοχές, όπου οι γυναίκες έχουν μια σχετικά μεγαλύτερη παρουσία και έναν πιο σημαντικό ρόλο, απ'αυτόν που έχουν στην πολιτική και την οικονομία.

Υπάρχουν τεράστιοι και ίσως αυξανόμενοι τομείς ενδιαφέροντος των πολιτών όπου η εμπιστοσύνη τους στη θεσμική πολιτική/κρατική εξουσία είναι ανεπαρκής ή ολοφάνερα αντιπαραγωγική. Σ'αυτούς τους τομείς, οι πολιτικοποιημένοι/κοινωνικοί πολίτες της κοι­νωνίας των πολιτών (με ακόμα μεγαλύτερη γυναικεία συμμετοχή) επιδιώκουν, χρησιμο­ποιώντας όλο και πιο δημοκρατικές διαδικασίες, τα ποικίλα, και συχνά αντιφατικά, οικο­νομικά, κοινωνικά, κοινοτικά, πολιτισμικά, εθνοτικά, θρησκευτικά, ιδεολογικά, πολιτικά και άλλα συμφέροντά τους. Γι'αυτό το σκοπό, οι πολίτες της κοινωνίας των πολιτών ενώ­νονται και κινητοποιούνται μέσα από εξίσου ποικίλα και αυτόνομα κοινωνικά κινήματα και μη κυβερνητικές οργανώσεις.

 

Ταυτόχρονα, (και εν μέρει ως αποτέλεσμα) τα αιτήματα για δημοκρατία και την επέκτασή της -ή τον πρακτικό επαναπροσδιορισμό της δημοκρατίας των πολιτών- γίνο­νται όλο και πιο επίμονα παντού. Στη Δύση, το αίτημα για περισσότερη συμμετοχική δη­μοκρατία συνοδεύεται ή αντανακλάται από τη μειωμένη συμμετοχή των ψηφοφόρων στις πολιτικές εκλογές. Στην Ανατολή, η νέα δημοκρατία εκδηλώνεται με τα κοινωνικά κινή­ματα των πολιτών στην Κίνα και με χιλιάδες νέους πολιτικούς ομίλους και άλλες οργανώ­σεις. Στο Νότο, η ατομική και μαζική συμμετοχή στα κινήματα και τις οργανώσεις για την επαναδιαμόρφωση της κοινωνίας των πολιτών και της κουλτούρας μοιράζεται σχεδόν την πρώτη θέση με την προσπάθεια κατάκτησης και διαχείρισης της εξουσίας. Στη διαδικα­σία αυτή, η σημασία της αυτόνομης συμμετοχικής δημοκρατίας των πολιτών στην κοινω­νία των πολιτών αυξάνεται, σε σχέση με τη σημασία της πολιτικής δημοκρατίας στο κρά­τος. Τα αυτόνομα συμμετοχικά κοινωνικά κινήματα, με αυξανόμενη συμμετοχή γυναι­κών, συμμετέχουν ουσιαστικά σ' αυτή τη διαδικασία του κοινωνικού μετασχηματισμού.

 

 

Σημειώσεις

 

* Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Κοινωνία και Φύση, τεύχος 3, Ιανουάριος – Απρίλιος 1993. Πρώτη ψηφιακή δημοσίευση ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ, 2011.

 

**Ο AndreGunderFrankείναι καθηγητής της Οικονομικής της Ανάπτυξης και Κοινωνικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Αμστερνταμ. Έχειγράψει30 βιβλίαμεταξύτωνοποίων: The Underdevelopment of Development; Transforming the Revolution: Social Movements and the World-System πουέχειγράψειμετουςS-Amin, G.Arrighi, I.Wallerstein καιMarta Fuentes καθώςκαιτοResistance in the World System: Capitalist Accumulation, State Policy, Social Movements μετηMaria Fuentes σταγερμανικά.

 

Η MartaFuentes  Χιλιανή  Είναι ερευνήτρια και συμμετέχει ενερ­γά στα κοινωνικά και γυναικεία κινήματα με ειδικά ενδιαφέρον για τη Λατινική Αμερική. Έχει πάρει υποτροφία για έρευνα στα ίδια θέματα από το Ίδρυμα MacArthur. Οι δημοσιεύσεις της αφορούν στις γυναίκες της Χιλής 1964-1990, τα γυναικεία κινήματα στη Λατινική Αμερική και τα κοινωνικά κινήματα.

 

 

1.      Moore Barrington, Injustice: The Social bases of Obedience and Revolt, Armonk, NY: M.E. Sharpe, 1978.

 

2.      Schlesinger Arthur, J., Jr., The cycles of American History, Boston, MA: Houghton Mifflin, Co., 1986.

 

3.      Taylor Barbara, Eve and the New Jerusalem; Socialism and Feminism in the Nineteenth Century, New York, Pantheon, 1983.

 

4.      Eisler Riane, The Chalice the Blade, Our History, Our Future, New York, Harper and Row, 1987.

 

 

Αναρτήθηκε από ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ